Lafzî Müteşâbih İlmi ve Kirmânî’nin el-Burhân fî Müteşâbihi’l-Kur’ân Adlı Eseri

Yıl 2024, Sayı: 42, 117 - 150, 30.12.2024

Ali Keskin , Abdulmuttalip Arpa

https://doi.org/10.56361/usul.1481358

Öz

Müteşâbih, mâna yönünden kapalılık ifade eden ve muhkemin karşıtı olan “manevi müteşâbih” ile lafızların benzerliğini konu edinen “lafzî müteşâbih” olmak üzere iki çeşittir. Lafzî müteşâbih, lafız benzerliği olan âyetlerin lafızlarındaki benzerlikleri inceleyen bir ilim olarak erken dönemlerde ortaya çıkmıştır. Başlangıçta, lafzî müteşâbih ayetlerin bir arada toplandığı eserler kaleme alınmışken, ilerleyen dönemlerde bu benzerliğin sebep ve hikmetleri üzerinde duran müstakil eserler yazılmasıyla Kur’ân ilimlerinde önemli bir yer edinmiştir. Lafzî müteşâbih, belâgat ve fesâhat yönünden Kur’ân’ın i‘câz olduğunu gösterirken aynı zamanda ifadelerdeki benzerliğin farklı mânalar olduğu, her bir durumun kendine özgü anlamlar ifade ettiğini açığa çıkarır. Mahmud b. Hamza b. Nasr el-Kirmânî lafzî müteşâbih konusuna dair telif ettiği el-Burhân fî müteşâbihi’l-Kurʾân adlı eserinde; âyetlerde, takdîm-te’hîr, ifrâd-cem‘, tezkîr-te’nîs, ta’rîf-tenkîr, ziyâde-noksan ve ibdâli gerektiren sebep ve hikmetleri açıklamıştır. Sûre tertibine göre açıklamalarını yapan Kirmânî, lafzî müteşâbihin gelişmesine öncülük ettiği gibi bu alanda rol model de olmuştur. el-Burhân fî müteşâbihi’l-Kurʾân adlı eserin içeriği ve konuya dair uygulamalarına yönelik örnek açıklamalar lafzî müteşâbihin anlaşılması, gelişmesi ve yaygınlaşmasına katkı sunacaktır. Söz dizimini oluşturan lafzî müteşâbih gramer yönünden ziyâde tefsir çalışmalarında ele alınmasıyla Kur’ân’ın mâna zenginliği açığa çıkacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kirmânî, el-Burhân fî müteşâbihi’l-Kurʾân, Lafzî Müteşâbih, Müteşâbih

Etik Beyan

YAZAR KATKI ORANLARI / AUTHOR CONTRIBUTION RATES Yazar 1, % 60 ; Yazar 2, % 40) (Author 1, % 60 ; Author 2, % 40)

علم المتشابه اللفظي و كتاب البرهان في متشابه القرآن للكرماني

Öz

المتشابه نوعان:احدهما المتشابه المعنوي، وهو الذي يعبر عن غموض المعنى وهو يقابل المحكم، والآخر المتشابه الفظي، وهو الذي اعادة الصيغة. ظهر االمتشابه اللفظي في العصور المبكرة كعلم يدرس التشابه في ألفاظ الآيات. وبينما كانت في البداية تُكتب الأعمال التي تحتوي على آيات متشابه الفظي إلا أنها في الفترات التالية اكتسبت مهمة في علوم القرآن من خلال كتابة أعمال مستقلة تركز على هذا السبب و الحكمته. وفي حين أنه يبين إعجاز القرآن من حيث الفصاحة والبلاغة، فإنه يكشف أيضًا أن تشابه الألفاظ له معاني مختلفة، وأن كل حالة تعبر عن معانيها الخاصة. تاج القرّاء الكرماني، في كتابه” البرهان في متشابه القرآن“ الذي كتبه في موضوع المتشابه اللذي يشرح معاني التقديم والتأخير، الإفراد والجمع، التذكير والتأنيث، التعريف والتنكير، الذكر والحذف، وإبدال، ويبينها في الأسباب والحكمة. الكرماني، الذي أدلى بأقواله حسب ترتيب السورة، لم يكن رائدا في تطوير المتشابه الفظي فحسب ، و أصبح أيضا نموذجا يحتذى به في هذا الموضوع. إن محتوى العمل المسمى البرهان في متشابه القرآن المتعلق بهذا الموضوع أمثلة من الشروحات سوف يسهم تطويرها وانتشارها في فهم المتشابه الفظي. إن التفسير البلاغي للنصوص المتشابهة اللفظية، بدلاً من التركيز على الجوانب النحوية فقط، سيساهم في إظهار غنى معاني القرآن الكريم.

Anahtar Kelimeler

التفسير, تاج القرّاء الكرماني, البرهان في متشابه القرآن, المتشابه اللفظي, المتشابه

The Science of Literary Similarities and Kirmānī’s Kitāb al-Burhān fī Mutashābih al-Qurʾān

Öz

There a’re two types of mutashābih: “spiritual mutashābih”, that is the opposite of “muhkam” and “literal mutashābih”, which deals with the similarity of words. Literal mutashābih emerged as a science that examines the similarities in the wording of verses. While initially works containing literal verses were written together, in later periods independent works on the reasons and wisdom of this similarity are written and gained importance in Qur’anic Sciences. While literary mutashābih shows that the Qur’'ān is miraculous in terms of eloquency and purity of language, it also reveals that the similarities in expressions have own unique meanings. Mahmūd Kirmānī, in his work al-Burhān fī mutashābih al-Qurʾān, wrote on the subject of literary similarities and, explained the reasons and wisdom in verses. Kirmānī, who made his statements according to the sūrah order, pioneered the development of literary similarities and became a role model. The content of his work and explanations regarding its application on the subject will contribute to the understanding and development of literary similarities. By approaching literary similarities that constitutes the syntax, in tafsir rather than grammar studies the richness of the meaning of the Qur’ān will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Kirmānī, al-Burhān fī Mutashābih al-Qurʾān, Literary Similarities, Homonyms

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Abbas, Fazl Hasan. Leṭâʾifü’l-mennân ve revâʾiʿu’l-beyân fî nefyi’z-ziyâdeti ve’l-ḥaẕfi fi’l- Ḳurʾân. Amman: Dârun’n-Nefâis, 2009.
• Arpa, Abdulmuttalip. “İbn Kuteybe’nin Belâgat İlminin Teşekkülüne Katkıları”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (01 Haziran 2011), 29-54. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirnakifd/issue/11315/135208
• Bereket, Muhammed b. Raşid. el-Müteşâbihü’l-Lafzıyyî fi’l Kur’ani’l-Kerîm ve Tevcîhuhu. Riyâd: Camiatu İmam Muhammed Suud el-İslamî Usûlü’d-dîn Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, ts. https://ebook.univeyes.com/94615
• Bulut, Hasan. “Nazım Yönüyle İ’câzü’l-Kur’ân”. Kur’ân ve Dil İlimleri. ed. Emrullah Ülgen vd. Ankara: İlahiyat Makgrup Medya Pro. Rek. Yay. A.Ş., 2021. 65-88.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 2. Basım, 1399/1979.
• Cürcânî, Abdülkāhir. Delâʾilü’l-iʿcâz. thk. Mahmut Muhammed Şâkir. Kahire: Matba‘atü’l Medenî, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. Muhammed Siddîk el-Minşâvî. Kâhire: Dâruʼl-Fazîle, ts.
• Ebü’l-Bekā, el-Kefevî. el-Külliyyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1419/1998.
• Endelûsî Muhammed b. Yûsuf, Ebû Hayyân. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1332.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb b. Muhammed. el-Kâmûsu’l- Muhît. thk. Mektebu’t-tahkîki’t-turâsi fî müesseseti’r-risâle. Beyrut: Müessesetü’r- Risale, 1426/2005.
• Halefullah, Ahmed İzzeddin Abdullah. “Neşredenin Mukaddimesi”. el-Burhân fî müteşâbihi’l-Ḳurʾân. mlf. Mahmûd b. Hamza b. Nasr el-Kirmânî. Mansûre: Dâru’l- Vefâ, 1991.
• Hamevî, Ebu Abdullah Şihâbüddin Yâkût b. Abdullah Yâkût. Mu‘cemu’l-udebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, 1414/1994.
• İbn Akīle, Ahmed b. Saîd el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-iḥsân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Şârika: Merke-zü’l-Buhûsi ve’d-Dirâsât, 1427/2006.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. el-Ḫaṣâʾiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetüʼl-İlmiyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. Hasan Hindâvî. 2 Cilt. Dımaşk- Suriye: Dâru’l-Kalem, 1414/1994.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. 1 Cilt. Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Manzûr, Ebu’l Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l- ‘arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-u Sadır, ts.
• İbnu’l-Cezerî, Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Gayetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. nşr. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1427/2006.
• İbnü’l Münâdî, Ebü’l Hüseyin. Müteşâbihü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Abdullah b. Muhammed el-Ğuneymân. Demenhur: Mektebetü Libna, 1414/1994.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, ts.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylani. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İskâfî, Ebu Abdullah el-Hatîp. Dürretü’t-tenzîl ve ġurretü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Mustafa Aydın (Doktora Tezi). Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l Kurâ Külliyetü’t Da‘va ve Usulü’d Dîn, 1422/2001.
• Kirmânî, Burhân ed-dîn Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Hamza el-. el-Burhân fî Tevcîhi Müteşâbihi’l-Kur’ân. Ankara: Milli Kütüphane, 55 Hk 1440/59, 99b-166b. Erişim 12 Mayıs 2023. http://yazmalar.gov.tr/eser/el-burhan-f%C3%AE-tevc%C3%AEhi- mutesabihil-kuran/85824
• Kirmânî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b Hamza b Nasr en-Nîsâbûrî Tâcülkurrâ el-. Burhânü’l- Kur’ân limâ Fîhi mine’l-Hücceti ve’l-Beyân. Süleymaniye Kütüphanesi, 58 yk. , 25 st. Erişim 06 Ekim 2023. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/199122
• Kirmânî, Mahmûd b. Hamza b. Nasr. el-Burhân fî müteşâbihi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed İzzeddin Abdullah Halefullah. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1411/1991.
• Kirmânî, Mahmûd b. Hamza. Burhânu’l-Kur’ân fî ma Fîyhi mine’l-Hüce ve’l-Burhân. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 3199/2, 72b-89b. Erişim 19 Haziran 2023. http://yazmalar.gov.tr/eser/burhanul-kuran-f%C3%AE-ma-f%C3%AEyhi-minel- huce-vel-burhan/81544
• Kirmānī, Maḥmūd Ibn-Ḥamza. Kitāb al-Burhān fī mutašābih al-Qurʾān. München: Bayerische Staatsbibliothek, Cod. arab, 1208, 1b-38b 39a-70b. Erişim 10 Mayıs 2023. https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb00118354?page=1
• Kirmânî, Tâcu`l-Kurra Burhaneddin Ebu`l-Kasım Mahmud b. Hamza. el-Burhân fî Tevcîhi Müteşâbihi’l-Kur’ân, Ankara: Milli Kütüphane, 03 Gedik 17305, 96. Erişim 19 Haziran 2023. http://yazmalar.gov.tr/eser/el-burhan-f%C3%AE-tevc%C3%AEhi- mutesabihil-kuran/12243
• Kirmânî, Mahmûd b. Hamza. el-Burhan fi Müteşâbihi’l-Kur’ân. İstanbul: Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesi, A.116, vr. 1a-52b.
• Kirmânî, Tâcu’l-Kurrâ Ebu’l Kâsım Mahmûd b. Hamza b. Nasr. Esrârü’t-tekrâr fi’l-Ḳurʾân el-musemmâ el-Burhân fî tevcîhi muteşâbihi’l-Kur’ân. thk. Abdulkâdir Ahmed Atâ. Kahire: Dâru’l-Fazîle, 1396/1976.
• Merçil, Erdoğan. Kirman Selçukluları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. et-Tevḳīf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Kahire: Âlemu’l-Kütüb, 1410/1990.
• Omer, Nâsır b. Süleyman. el-Burhân fî müteşâbihi’l-Ḳurʾân, Lîmâ fîhî Mine’l-Hücceti ve’l Beyân, Tâcu’l-Kurrâ Mahmûd b. Hamza el-Kirmânî. Riyâd: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd, Usûlü’d-dîn, Yüksek Lisans Tezi/Ph.D. Dissertation, 1399/1979.https://units.imamu.edu.sa/colleges/FundamentalsOfReligion/Pages/dalel _quran.aspx
• Sîbeveyh, Ebü Bişr ’Amr b. Oşmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l Hâncî, 1409/1988.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l-luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, 1384/1964.
• Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkân fi ulumi’l-Kur’an. thk. Mustafa Şeyh Mustafa. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1329.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Muhammed Cade’l-Mevla vd. Beyrut: el-Mektebetü’l-asrıyye, 1407/1987.
• Şatrî, Salih Abdullah Muhammed. el-Müteşâbihü’Lafzıyyi fi’l-Kur’anil-Kerîm ve Esraruhü’l-Belağiyye. Mekke: Camiatu Ümmü’l-Kura, Arap Dili Fakültesi, Yüksek lisans Bölümü, Doktora Tezi/Ph.D. Dissertation, 2001.
• Taberî, İbn Cerir Muhammed b. Cerir. Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Hecr, 1422/2001.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Muhtasâru’l-meânî. İstanbul: Üçler Matbaası, 1977.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu Daru’t Turas, 1404/1984.