The Last Turkish Administration in Batum (1921)

Yıl 2017, Cilt: 2 , 475 - 506, 19.11.2017

Mustafa Sarı

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.356290

Cited By: 2

Öz

Batum, conquered by the Ottoman State in the late 15^th
century, was left to Russia after a Turkish domination of nearly 500 years, as
a result of the Treaty of Berlin, signed in the end of the Ottoman-Russian War
of 1877-1878. Although the Ottoman State regained Batum in April 1918 with the
conditions created by the Russian revolutions during the World War I, the
Ottoman State had to evacuate the region with the Mudros Armistice, signed
after the war. After the armistice, the British occupation began in the city.
However, due to the advance of the Bolsheviks in the Caucasus and other
reasons, the British evacuated their troops from Batum and gave up the city to
the Georgians in July 1920.

One of the goals of the Turkish National Struggle,
organized under the leadership of Mustafa Kemal Pasha in Anatolia, was to
repossess Batum which is a part of Elviye-i Selâse. The National Pact, which
was one of the important elements of the National Struggle, also included
Elviye-i Selâse. For this purpose, the Turkish troops captured Kars in October
1920, as a part of the Armenian Campaign.

Soviet Russia and Turkey declared war against Georgia
at the same time. In February 1921, when the Turkish troops received Ardahan,
the Bolsheviks seized Tbilisi and established Soviet Georgia. For Batum, Soviet
Russia and Turkey entered a race and at last the Turks occupied Batum on March
11, 1921 and tried to establish a governmental organization. Thus, the last
Turkish administration was started to be constitute in Batum. However, this didn’t
last long, and on 16 March 1921, with the Moscow Treaty signed between Turkey
and Soviet Russia, Batum was left with some concessions to the Soviet Georgia.

In this study, the last
administration of Turks in Batum in March 1921 will be evaluated by the
examining of ATASE (Turkish General Staff) Archives, The National Archives of
UK, Russian archival materials, Turkish, Georgian and western press and second
hand sources. 

Anahtar Kelimeler

Batum, Turkish National Organization, Soviet Russia, the Moscow Treaty

Batum’da Son Türk İdaresi (1921)

Öz

XV. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti tarafından fethedilen Batum, yaklaşık
500 senelik bir Türk hâkimiyetinden sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı neticesinde
imzalanan Berlin Antlaşması ile Rusya’ya bırakıldı. Osmanlı Devleti I. Dünya
Savaşı sırasında Rus ihtilalleri ile oluşan şartlarla Nisan 1918’de Batum’u
tekrar ele geçirse de, savaştan sonra imzaladığı Mondros Mütarekesi ile bölgeyi
tahliye etmek mecburiyetinde kaldı. Mütarekeden sonra şehirde İngiliz işgal
süreci başladı. Ancak Bolşeviklerin Kafkasya’da ilerlemeleri ve muhtelif nedenlerle
İngilizler de Temmuz 1920’de birliklerini Batum’dan tahliye ederek, şehri
Gürcülere teslim ettiler.

Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğinde teşkilatlanan Türk Millî
Mücadelesi’nin hedeflerinden birisi de Elviye-i Selâse’nin bir parçası olan
Batum’a yeniden sahip olmaktı. Zaten Millî Mücadele’nin önemli unsurlardan
birisi olan Misak-ı Millî sınırları Elviye-i Selâse’yi de kapsamaktaydı. Bu
amaçla Ermenistan Harekâtı dâhilinde Türk birlikleri Ekim 1920’de Kars’ı ele
geçirdi. 

Gürcistan’a Sovyet Rusya ve Türkiye aynı zamanlarda savaş ilan etti. Türk
birlikleri Şubat 1921’de Ardahan’ı aldığı sıralarda Bolşevikler de Tiflis’i ele
geçirerek Sovyet Gürcistanı’nı tesis ettiler. Batum için ise Sovyet Rusya ile
Türkiye bir yarış içerisine girdi ve sonunda Türkler 11 Mart 1921’de Batum’u
işgal ederek, mülkî teşkilat kurmaya çalıştılar. Böylece Batum’da son Türk idaresi
tesis edilmeye başlandı. Ancak bu durum uzun sürmedi ve 16 Mart 1921 tarihinde
Türkiye ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Batum bazı
tavizler karşılığında Sovyet Gürcistanı’na bırakıldı.    

Bu çalışmada ATASE Arşivi, İngiliz Arşivi, Rus Arşiv
materyalleri, dönemin Türk, Gürcü ve batı basını ile ikinci el kaynaklar
incelenerek Türklerin Mart 1921’de Batum’daki son idaresi ele alınacaktır.  

Anahtar Kelimeler

Batum, Türk Millî teşkilatlanması, Sovyet Rusya

Kaynakça

• Arşivler - Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Başkanlığı Arşivi (ATASE) ATA.ZB: Atatürk Özel Koleksiyonu İSH: İstiklal Harbi - Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi (BCA) - Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi (BOA) AFTE: Ali Fuat Türkgeldi Evrakı HR.HMŞ.İŞO: Hariciye Nezareti Bab-ı Alî Hukuk Müşavirliği İstişare Odası - Türkiye İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE) - The National Archives of United Kingdom (İngiliz Millî Arşivleri) (NA) WO: War Office FO: Foreign Office
• Gazeteler Açıksöz Albayrak Ati Chicago Daily Tribune Christian Science Monitor İkdam İleri İstikbâl New York Times Tanin Tasvir-i Efkâr The Georgian Mail The Times The Washington Post Vakit Varlık
• Araştırma Eserleri Atak, M. Sadık, Doğunun Kilidi Aras, Güzel İstanbul Matbaası, 1953. Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri (1917-1938), c. IV, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964. Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesidir, Matbaa-i Amire, İstanbul 1298/1880. Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı, c. II/2, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993. Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Adjarii: Dokumentı i Materialı (1917-1921 gg), 1958. Caucasian Bounderies: Documents and Maps (1802-1946), Ed. Anita L. P. Burdett, Slough, Archive Edition, 1996. Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatıraları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982 Çakmak, Fevzi, Büyük Harpte Şark Cephesi Hareketleri, Genelkurmay Matbaası, Ankara 1936. Dirik, K. Doğan, Atatürk’ün İzinde Vali Paşa Kâzım Dirik, Bandırma Vapuru’ndan Halkın Kalbine, Gürer Yayınları, İstanbul 2008. Dokumentı i Materyalı Po Vneşney Zakavkazya i Gruzii, Tipografiya Pravitelstva Gruzinskoy Respubliki, Tiflis 1919. Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, c. I, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva, 1957. Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları), c. I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1953. Ordjonikidze, G. K., c. I 1910-1926, Gosudarstvennoe Izdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskova 1956. Gökdemir, Ahmet Ender, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1989. Hovannısıan, Richard G., Armenia on the Road to Independence 1918, University of California Press, Berkeley, Los Angeles 1967. Karabekir, Kazım, Günlükler (1906-1948), c. I, Yay.Haz. Yücel Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009. Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1969. Kılıç, Selami, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu Brest Litovsk Barışı ve Müzakereleri (22 Aralık 1917-3 Mart 1918), Ülke Kitapları, Ankara (Tarihsiz). Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1993. Kurat, Akdes Nimet, “Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barışı (20 Aralık 1917-3 Mart 1918)”, Belleten, c. XXXI, no: 123, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, Temmuz 1967, ss. 375-413. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987. Mawdsley, Evan, The Russian Civil War, Birlinn, Edinburg 2000. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 3, İçtima Senesi: 4, c. III, T.B.M.M. Basımevi, Ankara 1991. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre: 4, İçtima Senesi: 1 (İçtimâ-ı Fevkalâde), c. I, T.B.M.M. Basımevi, Ankara 1992. Meray, Seha L., Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri (Mondros Bırakışması, Sevr Andlaşması, İlgili Belgeler), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1977. Resûlzâde, Mehmed Emin, “Kafkasya Cumhuriyetlerinin 35 inci İstiklâl Yıldönümleri”, Birleşik Kafkasya (Vereinigtes Kaukasian), n. 5 (22), München, 1953. Sarı, Mustafa, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014. Soviet Documents on Foreign Policy, Editör: Jane Degras, V. I (1917-1924), Oxford University Press, London 1951. Sürmeli, Serpil, Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2001. Şahin, Enis, “Türkiye Maverâ-yı Kafkasya Komiserliği İlişkilerinin Başlaması ve Erzincan Mütarekesi”, Kafkas Araştırmaları, c. IV, İstanbul 1998, ss. 151-173. Şahin, Enis, “Türkiye-Maverâ-yı Kafkasya İlişkilerinden Bir Kesit: Trabzon Konferansı (14 Mart – 14 Nisan 1918 )”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, 6-8 Kasım 1998, Trabzon 1999, ss. 489-524. Şahin, Enis, Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002. Tengirşenk, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaası, İstanbul 1967. Türk İstiklâl Harbi: Doğu Cephesi (1919-1921), c. III, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima Senesi: 2, c. XI, TBMM Matbaası, Ankara 1958. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 1, İçtima Senesi: 1, c. IV, 3. Baskı, TBMM Basımevi, Ankara 1981. Yerasimos, Stefanos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri, Boyut Kitapları, İstanbul 2000.