Osmanlı Denizcilik Teknolojisinin Modernizasyonuna Yönelik Atılan Bir Adım: II. Mahmud Döneminde Tersane-i Amire’de “Havz-ı Cedîd” İnşası

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 145 - 184, 28.03.2022

Ali Karahan

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1075377

Öz

Osmanlı Devleti, 1768-1774 savaşı esnasında 1770’de vuku bulan Çeşme Vak‘ası’nda Rusların saldırısıyla donanmasındaki gemilerinin tamamına yakınını kaybetti. Çeşme’deki hadisenin ardından Osmanlı Devleti, denizciliğinin modernizasyonu için gemi inşası, tersane idaresi, personel eğitimi gibi temel alanlarda önemli düzenlemeler yaptı. Bu süreçte atılan adımlardan biri de III. Selim (1789-1807) döneminde A. E. Rhode’nin başında bulunduğu İsveç’li mühendis heyeti tarafından Tersane-i Amire’de kuru havuz inşa edilmesi idi. Kuru havuzun hizmete açılmasına dek gemilerin inşaları, teçhizleri ve tamirleri Tersane-i Amire’de karada “göz (çeşm)” adı verilen üstü kapalı hangarlarda gerçekleştirilirdi. İnşaları, teçhizleri ve tamirleri karada tamamlanan gemiler, daha sonra kızaklar üzerinden denize indirilirlerdi. Ancak gemilerin bu metotla denize indirilmeleri çeşitli maddî hasarlı kazalara neden olurdu. Yine gemilerin denize indirilirken insan gücünden istifade edilmesi ise işçilik maliyetlerini artırırdı. Kuru havuzun hizmete açılması zikrolunan sorunları ortadan kaldırmıştı. II. Mahmud (1808-1839) döneminde Tersane-i Amire’de yeni bir kuru havuzun daha yapılması kararlaştırıldı. Bu kararın alınmasında kuru havuzun denizcilik işlerindeki yararının tecrübe edilmesinin büyük bir rolü vardı. Mora’da 1821’de başlayan Rum İsyanı dolayısıyla askerî operasyonlarını yoğunlaştıran donanmanın ihtiyaçlarına tek kuru havuzun karşılık vermekte zorlanması da diğer etkendi. Bu çalışmada, II. Mahmud döneminde Tersane-i Amire’de yapımı kararlaştırılan ikinci kuru havuzun 1822-1826 seneleri arasındaki inşa süreci, tamamlanarak hizmete açılması ve mimarî özellikleri izah edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kuru Havuz, Tersane-i Amire, Osmanlı Donanması, Gemi İndirme, II. Mahmud

A Step Towards The Modernization of Ottoman Maritime Technology: The Construction of A New Dry Dock at the Imperial Naval Arsenal in the Period of Mahmud II

Öz

The Ottoman Empire lost almost all of its ships in the navy with the attack of the Russians in the Battle of Chesma, which took place in 1770, during the war of 1768-1774. After the Battle of Chesma, the Ottoman Empire made important arrangements in basic areas such as shipbuilding, shipyard management and personnel training for the modernization of its maritime. One of the steps taken into this process was the construction of a dry dock in the Imperial Naval Arsenal by the Swedish engineer committee led by A. E. Rhode during the reign of Selim III (1789-1807). Until the dry dock was put into service, the construction, equipment and repairs of the ships were carried out in the covered hangars called “eye” on land in the Imperial Naval Arsenal. The ships, whose construction, equipment and repair were completed on land, were then launched over the slipways. However, launching the ships with this method could cause various accidents that caused damages. Also, the use of manpower while launching the ships increased the labor costs. Putting the dry dock into service eliminated the aforementioned problems. During the reign of Mahmud II (1808-1839), it was decided to build another new dry dock in the Imperial Naval Arsenal. The experience of the benefit of dry dock in maritime affairs had a great role to making this decision. Another factor was that the only dry dock had difficulty responding to the needs of the navy, which intensified its military operations due to the Greek Revolt that started in the Morea in 1821. In this study, the construction process of the second dry dock, which was decided to be built in the Imperial Naval Arsenal during the reign of Mahmud II, between 1822 and 1826, when it was completed and put into service, and its architectural features will be explained.

Anahtar Kelimeler

Dry Dock, Imperial Naval Arsenal, Ottoman Navy, Ship Launching, Mahmud II

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Başkanlığı (BOA) a) Defterler - Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Bina Emini Kalemi Defterleri (D. BŞM. BNE. d), nr. 16327.
• - Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM. d), nr. 8876; nr. 8909; nr. 9186; nr. 9252.
• - Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d), nr. 2196.
• b) Belgeler - Ali Emirî Tasnifi Belgeleri-Mahmud II (AE. SMHD. II), nr. 3074; nr. 3865. - Hatt-ı Hümayun (HAT.), nr. 16953; nr. 29275; nr. 28200; nr. 29056; nr. 29278; nr. 28049; nr. 28039; nr. 28049; nr. 43611; nr. 29078.
• - Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri-Bahriye (C. BH.), nr. 2151; nr. 3089; nr. 3351; nr. 580; nr. 2061; nr. 5425; nr. 4077; nr. 5112; 1954; nr. 11361; nr. 12044; nr. 3235; nr. 10937; nr. 5112; nr. 6423; nr. 7185; 6521; nr. 7392; nr. 3640; nr. 2601; nr. 2962; nr. 9521; nr. 9905; nr. 8044; nr. 8189; nr. 12332; nr. 5270; nr. 2102; nr. 6822; nr. 1599; nr. 3126; nr. 2572; nr. 7396; nr. 3232.
• - Plan-Proje (PLK. p), nr. 705. II. Sözlük, Araştırma ve İncelemeler a) Sözlükler Ayverdi, İlhan, Kubbealtı Lugatı Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 2010.
• Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, II, Ankara 2007.
• Gürçay, Lütfi Gürçay, Gemici Dili, İstanbul 1962.
• Hasol, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul 1979.
• Süleyman Nutkî, Kamûs-i Bahrî Deniz Sözlüğü, haz. Mustafa Pultar, İstanbul 2011. b) Araştırma ve İncelemeler Ahmed Cevdet Paşa, Tarîh-i Cevdet, XII, Dersaadet 1309.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak‘anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, I, Yeni Yazıya Aktaran Ahmet Hezarfen, İstanbul 1999.
• Akçaoğlu, Veli-Suna Akçaoğlu, “Kuru Havuzlar”, 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı 25-28 Ekim 2007, İzmir 2007, s.219-226.
• Aksoy, İsmail Hakkı, İstanbul’da Tarihi Yapılarda Uygulanan Temel Sistemleri, İstanbul 1982.
• Arseven, Celâl Esad, Sanat Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1994.
• Beydilli, Kemal-İlhan Şahin, Mahmud Râif Efendi Ve Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Eseri, Ankara 2001.
• Bostan, İdris, “Osmanlı Bahriyesinde Modernleşme Hareketleri I Tersâne’de Büyük Havuz İnşası (1794-1800)”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s.69-90.
• ---------------------, “II. Mahmud Devrinde Osmanlı Donanması”, II. Mahmud Yeniden Yapılanma Sürecinde İstanbul, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2010, s.131-149.
• Can, Selman, Osmanlı Mimarlık Teşkilatının XIX. Yüzyıldaki Değişim Süreci Ve Eserleri İle Mimar Seyyid Abdülhalim Efendi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2002.
• Düzcü, Levent, Yelkenliden Buharlıya Geçişte Osmanlı Denizciliği (1825-1855), İstanbul 2017.
• Gencer, Ali İhsan, Bahiye’de Yapılan Islâhât Hareketleri Ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789-1867), Ankara 2001.
• --------------------------, “Bahriye”, DİA, IV, İstanbul 1991, s.501-509. Köksal, Gül, “Tersane-i Amire’de Çağlar Boyu Gemi İnşa Yerleri, Düzenekleri ve Koruma Önerileri”, Türkler ve Deniz, ed. Özlem Kumrular, İstanbul 2007, s.403-428.
• Müller-Wienner, Wolfgang, Bizans’tan Osmanlı’ya İstanbul Limanı, çev. Erol Özbek, İstanbul 1998. ---------------------------, “Zur Geschichte des Tersâne-i Âmire in Istanbul”, Türkische Miszellen Robert Anhegger Armağanı, (1987), s.253-273.
• ---------------------------, “15-19. Yüzyılları Arasında İstanbul’da İmalathane Ve Fabrikalar”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, yay. haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul 1992, s.53-120.
• Özdemir Gümüş, Şenay, “Osmanlı’da Gemilerin Denize İndirilmesi”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1 (2010), s.15-36.
• Sahhâflar Şeyhi-zâde Seyyid Mehmed Es‘ad Efendi, Vak‘a-nüvîs Es‘ad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle) 1237-1241 (1821-1826), haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2000.
• Şahin, Ebubekir Sıddık, Keçeci-zâde İzzet Molla’nın Divanları: Bahâr-ı Efkâr Ve Hazân-ı Âsâr, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004.
• Toğrol, Ergün-İsmail Hakkı Aksoy, “Drydocks of Istanbul Golden Horn Shipyard”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Kongresi 14-18 Eylül 1981, III, İstanbul 1981, s.57-65.
• Tutel, Eser, Gemiler... Süvariler... İskeleler..., İstanbul 2006.
• ---------, “Tersane-i Âmire”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VII, İstanbul 1994, s.253-256.
• ZORLU, Tuncay, Osmanlı Ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, İstanbul 2014.
• ----------------------, “Osmanlı Teknoloji Tarihinden Bir Kesit: Gemi İndirme Yöntemleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, IX/1-2 (2008), s.89-99.
• ----------------------, “III. Selim ve Osmanlı Deniz Gücü’nün Modernleşmesi”, XVIII. Yüzyıl Başından XX. Yüzyıla Kadar Türk Denizcilik Tarihi, II, ed. Zeki Arıkan-Lütfü Sancar, Ankara 2009, s.65-73.
• ----------------------, “Osmanlı İstanbul’unda Deniz Teknolojisi (XVIII-XIX. Yüzyıllar)”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, IX, ed. Coşkun Yılmaz), İstanbul 2015, s.344-353.
• ---------------------,-Fatih Özbay, “Foreign Shipwrights Under Selim III: The Case of Jacques Balthazard Le Brun”, Seapower, Technology and Trade Studies in Turkish Maritime History, ed. Dejanirah Couto-Feza Günergün-Maria Pia Pedani, İstanbul 2014, s.472-481.