Büyük Selçukludan Osmanlıya İntikal Eden Tasavvuf Geleneği (Gazâlî’den Akşemseddin Hazretleri’ne)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1314 - 1342, 30.09.2024

Ahmet Ocak

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1458467

Öz

Selçuklular, tarih sahnesine çıktıktan sonra sadece Sünnî İslâm dünyasının siyasî ve askerî lideri olmakla kalmamış; oluşturdukları ilmî ve fikrî yapı ile sonraki dönemler için de belirleyici olmuşlardır. Selçuklular döneminde oluşan tasavvuf anlayışı da bunlardan biridir. Selçuklular açtıkları medreselerle Sünnî İslâm düşüncesinin gelişmesine hizmet ederken, aynı paralelde olan Sünnî tasavvuf anlayışına da desteklemişlerdir. es-Sülemî, Kuşeyrî, Gazâlî es-Sühreverdî gibi dönemin sûfîleri tarafından başlatılan bu anlayış Şiî, Râfızî ve sapkın görüşlere karşı büyük başarı elde etmiştir.
Selçuklular döneminde başlayan bu düşünce sistemleşerek sonraki dönemlere kadar devam etmiştir. Özellikle İmam Gazâlî, Ahmed Gazâlî ve es-Sühreverdî yoluyla devam eden bu anlayış onların halifeleri tarafından devam ettirilerek Safiyyüddîn-i Erdebîlî, Hamîdüddin Aksarâyî ve Hacı Bayrâm-ı Velî yoluyla Akşemseddin Hazretleri’ne kadar ulaşmıştır. Bahsedilen sûfîler bir taraftan içinde bulundukları toplumun manevî yönden eğitilmesini sağlarken, diğer taraftan toplum bütünlüğünü korumuşlardır. Toplumda ortak hassasiyetlerin gelişmesini sağlayıp, ayrılıkçı ve yıkıcı fikirlerin yeşermesine izin vermemişlerdir. Bu durum, Selçuklular’dan başlayarak Osmanlılar dönemine kadar gelen Kur’an ve sünnete bağlı tasavvuf anlayışının temel karakteri olarak devam etmiştir.
Selçuklular’la birlikte başlayıp gelişen bu anlayış bir taraftan Sünnî İslâm’ın sapkın fikirlere karşı korunmasını sağlarken, diğer taraftan devletin temel misyonunuyla da paralellik arz ettiği için devleti yıkıcı ve bölücü fikirlere karşı korumada bir kalkan vazifesi görmüştür. Selçuklular’da Gazâlî ile başlayan bu düşünce, Osmanlılar’da Hacı Bayrâm-ı Velî ve Akşemseddin Hazretleri çizgisiyle devam ettirilmiş, böylece Sünnî anlayış doğrultusunda gelişen bu tasavvuf anlayışı aynı zamanda devletin yanında yer alarak onu sapkın fikirlere karşı koruma görevi üstlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Tasavvuf, Gazâlî, Safiyyüddîn-i Erdebîlî, Akşemseddin

The Tradition of Tasavvuf Transmitted from the Seljuks to the Ottoman Empire (From al-Ghazâlî to Akşemseddin Hazretleri)

Öz

The Seljuks did not only become the political and military leaders of the Sunnite Islamic world after their emergence on the stage of history; the scientific and intellectual structure formed during their period was decisive for the following periods. The understanding of Sufism formed during the Seljuk period is one of them. While the Seljuks served the development of Sunnite Islamic thought with the madrasas they opened, they also supported the Sunnite understanding of Sufism in parallel. This understanding, initiated by Sufis of the period such as al-Sulamî, al-Qushayrî, al-Ghazâlî al-Suhrawardî, achieved great success against Shiite, Râfızî and deviant views.
This idea, which started during the Seljuk period, was systematized and continued until later periods. This understanding, which continued especially through Imam al-Ghazâlî, Ahmad al-Ghazâlî and al-Suhrawardî, was continued by their caliphs and reached Akşemseddin Hazretleri through Safiyyüddîn-i Erdebîlî, Hamîddin Aksarâyî and Hacı Bayrâm-ı Velî. While these Sufis provided spiritual education for the society they lived in, they also protected the integrity of the society. They ensured the development of common sensitivities in society and did not allow separatist and destructive ideas to flourish. This was the basic characteristic of the Sufi understanding of the Qur'an and Sunnah from the Seljuks until the Ottoman period.
This understanding, which began and developed with the Seljuks, on the one hand ensured the protection of Sunnite Islam against deviant ideas, and on the other hand, since it was in line with the basic mission of the state, it served as a shield to protect the state against destructive and separatist ideas. This idea, which started with al-Ghazâlî in the Seljuks, was continued in the Ottomans with the line of Hacı Bayrâm al-Velî and Akşemseddin Hazretleri, and thus this Sufi understanding, which developed in line with the Sunnî understanding, also sided with the state and undertook the task of protecting it against deviant ideas.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Sufism, Ghazâlî, Safiyyüddîn-i Erdebîlî, Akşemseddin

Kaynakça

• Akay, Nimetullah, “Selçuklu Türklerinin İslam Kültürüne Büyük Katkısı: Nizamiye Medreseleri” Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 136, (Nisan 1998), s. 54 vd.
• Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1986.
• Arberry, A.J., “Kelâbâzî”, İA, VI, s. 537-538.
• Ateş, Ahmet, “Kuşeyrî”, İA, VI, s. 1035-1038.
• Ateş, Süleyman, Sülemî ve Tasavvufî Tefsirî, İstanbul 1969.
• Attâr, Ferîdudîn Muhammed b. Ebî Bekr İbrahim, Tezkiretü’l-Evliya, (trc. Süleyman Uludağ), Bursa 1984.
• Azamat, Nihat, Alâeddin Erdebilî, DİA, XI, s. 279.
• Azamat, Nihat, “Hacı Bayrâm-ı Velî”, DİA, XIV, s. 442-447.
• Bahadıroğlu, Mustafa, “İbrâhim Zâhidî Gîlânî”, DİA, XXIX, s. 351-360.
• Barthold, W., İslâm Medeniyeti Tarihi, (trc. F. Köprülü), Ankara 1977.
• Bayrakdar, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, Ankara 1988.
• Bedevî, Abdulmecid Ebu’l-Futûh, et-Tarihu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî, Cidde 1403/1983.
• Câmî, Abdurrahman, Nefahâtu’l-Üns, (çev. Lâmi’î Çelebi), İstanbul 1993.
• Cebecioğlu, Ethem, Hacı Bayram Veli, Ankara 1991.
• Cebecioğlu, Ethem, “Abdulkahir Ebu’n-Necib Sühreverdî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, VII, İstanbul 1995, s. 66-69.
• Çiçekler, Mustafa, “Sa‘dî-i Şîrâzî”, DİA, XXXV, s. 405-407.
• Eflâkî, Ahmed Menâkıbü’l Ârifîn, I, (çev. Tahsin Yazıcı), İstanbul 1989.
• Ekinci, Abdullah, “Selçukluların İslam Dünyasındaki Heteredoks Hareketlerle (İsma’ilî-Karmatî) Mücadelesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 163, (Ağustos 2006), s. 209.
• Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 1997.
• Eyice, Semavi, “Mescid”, İA, VIII, s. 1-118.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed, el-Munkizu min-ad-Dalâl, (trc. H.Güngör), İstanbul 1990.
• Gökbulut, Süleyman, “İbrahim Zâhid Gîlânî Üzerine Bir İnceleme”, Sûfî Araştırmaları, 7/13, s.47-64.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Kum 1991.
• Günaltay, M. Şemsettin., “Selçuklular Horasan’a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu”, Belleten, VII/25, (1943), s. 59-99.
• Günaltay, M. Şemsettin., “Anarşist Dervişler Çetesi (Haşşaşin)”, Hurâfetten Hakîkate, (nşr. A.Gökbel), İstanbul 1997.
• Hamiduddin, M., “İlk Sûfiler: Doktrin”, (trc. Mustafa Armağan), İslâm Düşünce Tarihi, I, İstanbul 1990.
• Hasan, Hasan İbrahim, Tarihu'd-Devleti'l-Fâtımiyye, Kâhire 1981.
• Hızlı, Mefail, Somuncu Baba (815/1412) (Şeyh Ebu Hâmid Hamîdüddin Aksarâyî), Uludağ Üniversiyesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2, (1987), s. 263-271.
• Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-Mahcûb, (Haz. Süleyman Uludağ), İstanbul 1996.
• İbn Bîbî, el-Evâmiru’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye, (Çev. M.Öztürk), Selçuknâme, Ankara 2014.
• el-İbâdî, A. Muhtar, Fi’t-Tarihi’l-Abbâsî ve’l-Fâtımî, Beyrut (tsz.).
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman, Tasavvufun Mahiyeti (Şifâu’s-Sâil), çev. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1977.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemseddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A‘yân ve Ebnâu Ebnâi’z-Zamân, I-VIII, (tah. İhsân Abbâs), Beyrut 1397/1977.
• İbn Kadi Şuhbe, Takiyyüddîn Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed ed-Dımaşkî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyye, I, (tah. Abdulalim Han), Haydarabad 1979.
• İbn Kesir, İsmail b. Ömer İmâduddîn Ebu’l-Fidâ, el-Bidâye ve’n-Nihâye, XII, Kâhire 1413/1992.
• İbnu’d-Dimyâtî, Ahmed b. Aybek b. Abdullah el-Hüseynî, el-Müstefâdu min Zeyli Tarihi Bağdâd, XIX, (tah. K. Ebû Ferah), Beyrut (tsz.).
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Tarihi’l-Umemi ve’l-Mülûk, XVI, (tah. Muhammed A. el-Atâ- Mustafa A. Atâ ), Beyrut 1412/ 1992.
• İbnu’l-Esîr, İmâduddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Ebî Bekr eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Tarih, XI, Beyrut 1402/1982.
• İbnu’l-İmâd, Şehâbuddin Ebu’l-Feth el-Hanbelî ed-Dımaşkî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, III, (tah. A. el-Arnaût- M. el-Arnaût), Beyrut 1410/1989.
• İbnu’l-Mulakkin, Sirâcuddîn Ebû Hafs Ömer b. Ali, Tabakâtu’l-Evliyâ, (tah. Nureddîn Şerîbe), Beyrut 1406/1986.
• İbnu’s-Salâh, Takiyyuddîn Ebû Amr Osman b. Abdurrahmân eş-Şehrezûrî, Tabakâtu’l-Fukahâi’ş-Şâfiiyye, I, (tah. Muhyiddîn Ali Necîb), Beyrut 1413/1992.
• Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 1995.
• Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul 1977.
• Kızıler, Hamdi, “Osmanlılarda İlk Yerel Manevî Oluşum: Hacı Bayram Velî ve Bayramiyye Ekolünün Anadolu’ya Etkisi”, OTAM, 32 (2012), s.67-80.
• Köprülü, Orhan F., Uzun, Mustafa İsmet , “Akşemseddin”, DİA, II, 299-302.
• Köprülü, F., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1976.
• el-Kuşeyrî, Abdulkerim b. Havâzin b. Abdulmelik, Kuşeyrî Risalesi, (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1978.
• el-Makrızî, Takiyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed, Kitâbu’l-Mevâizi ve’l-İtibâr bi Zikri’l-Hıtatı ve’l-Âsâr, II, Beyrut, (tsz.).
• Mantran, Robert, İslâm’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar), (trc. İ.Kayaoğlu), Ankara 198.
• Maruf, Naci, Tarihu Ulemâi’l-Mustansıriyye, II, Kahire (tsz.).
• Massignon, Louis, “Tasavvuf”, İA, XII/I, s. 26-31.
• Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, (trc. Salih Şaban), İstanbul 2000.
• en-Nedvî, Ebu’l-Hasan, İslâm’de Fikir ve Davet Önderleri, (trc. Yusuf Yılmaz), İstanbul 1987
• Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), İstanbul 2022.
• Ocak, Ahmet, Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizâmiye Medreseleri, İstanbul, 2017.
• Ocak, Ahmet, Tarihî Hakikatler Selçuklular Dönemi, Konya 2023.
• Ocak, Ahmet, “Nizamiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim” Türkler, V, Ankara 2002.
• Ocak, Ahmet, “Selçuklu Dönemi Sûfiyye-Devlet İlişkileri”, Orta Çağ’da Din ve Devlet Doğu-Batı Ekseninde, İstanbul 2018.
• Okuyan, Mehmet, “Necmeddîn Dâye”, DİA, XXXII, s. 496-497.
• Öngören, Reşat, “Tasavvuf”, DİA, XC, s. 119 vd.
• Öngören, Reşat, “Safiyyuddin-i Erdebilî”, DİA, XXXV, 476-478.
• es-Sarfînî, Takiyyuddîn Ebû İshak İbrahim b. Muhammed, el-Muntehab min Kitâbi’s-Siyâk li Tarîhi Neysâbûr, (tah. Halid Haydar), Beyrut 1414/1993.
• es-Semânî, Ebû Sad Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, Kitâbu’l-Ensâb, IV, (tah. A. Ömer el-Bârûdî), Beyrut 1407/1988.
• es-Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Abdulvahhâb b. Ali b. Abdulkâfî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, V, (tah. A.M.el-Hulv- M.M. et-Tenâhî), Mısır 1964-1976.
• Sunar, Cavit, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1975.
• Sunar, Cavit, Mistizmin Ana Hatları, Ankara 1966.
• Es-Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyn, Tabakâtu’s-Sûfiyye, (tah. Nureddîn Şeribe), Haleb 1976.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar, İstanbul 1992.
• Şahin, Haşim, “Somuncu Baba”, DİA, XXXVII, s. 377-378.
• Şahin, Haşim, “Şücâüddin Velî”, DİA, XXXIX, s.247.
• eş-Şâmî, Salih Ahmed, el-İmâmu’l-Gazâlî, Dımaşk 1413/1993.
• Şeyh, M. Said, “Gazâlî”, İslâm Düşünce Tarihi, II, İstanbul 1990, s. 203-240.
• Tânevî, Eşref Ali, Hadislerle Tasavvuf, (trc. Zaferullah Dâvudî- Ahmet Yıldırım), İstanbul 1995.
• Tantavî, Ali, Ricâlun mine’t-Tarih, Cidde 1411/1990.
• Uludağ, Süleyman, İslâm Düşüncesinin Yapısı Selef, Kelâm, Tasavvuf, Felsefe, İstanbul 1979.
• Uludağ, Süleyman, "Gazzâlî", DİA, XIII, s. 515-518.
• Uludağ, Süleyman, “Aynu’l-Kudat Hemedânî”, SGAD, VII, İstanbul 1995, s. 44-49.
• Uludağ, Süleyman, “Kuşeyrî”, SGAD, VII, İstanbul 1995, s. 15-18.
• Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi, Ankara (tsz.), s. 239.
• Vollers, K., “Ezher”, İA, IV, s. 433-442.
• el-Yâfiî, Ebû Muhammed Abdullah b. Esad, Mirâtu’l-Cenân ve İbretu’l-Yekzân, III, Kâhire 1993.
• Yılmaz, H. Kâmil, “Ebû Ali Farmadî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, VII, İstanbul 1995, s. 27-30.
• Yurdaydın, H. G., “Türkiye’nin Dini Tarihine Umumi Bir Bakış”, AÜİFD, IX, (1961), s.109-120.
• Zehebî, Ebû Abdullah, Şemseddîn, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ XVIII, (tah. Şuayb el-Arnaût- M.Nuaym el-Arkasûsî), Beyrut 1416/ 1996.
• Zehebî, Ebû Abdullah, Şemseddîn, el-İber fî Haberi men Ğaber, II, (tah. M.S. Zağlûn), Beyrut 1405/1985.
• ez-Zuhaylî, Muhammed, el-İmâmu’l-Cüveynî, Dımaşk, 1412/ 1992.