17.-19. Yüzyıllarda Yazıldığı Tahmin Edilen Anonim Bir Risâledeki Mûsikî Konularının Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1621 - 1660, 30.09.2024

Turgut Yahşi

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1479162

Öz

Literatüre katkı sağlama noktasında Türk mûsikîsi nazariyatı ile ilgili yazılı kaynakları çalışmak önem arz etmektedir. Çalışma kapsamına alınan, ancak müellifi bilinmeyen Osmanlıca risâle, geleneksel edvâr sistemindeki konuları takip etmiştir. Ne var ki müellif, mûsikî konularını dağınık bir şekilde ele almıştır. Bu durum eseri incelemeyi zorlaştırmıştır. Bu araştırmada söz konusu risâle bir bütün olarak incelenmedi. Burada öncelikle makamların vakitler ile irtibatı, Kur’an’ın güzel ses ile tilaveti, ten rengi ve mizaç ilişkisi, çeng ve kanunda akort düzenleme konuları işlendi. Akabinde eserde geçen makam, âvâze, şu‘be ve terkîblerin anlatımına yer verildi. Bu yapılırken de risâle önceki dönemlerde kaleme alınan eserlerle karşılaştırıldı. Ayrıca risâledeki makam, âvâze ve şu‘belerin ilişkilendirildiği unsurlar, daire ve tablolar ile gösterildi. Çalışmanın temel gayesi, müellifi ve yazıldığı dönemi meçhul bu risâlenin akademi camiasına kazandırılmasıdır. Bu yönüyle bu çalışma özgün olup, literatüre katkı sağlayacağı umulmaktadır. Ayrıca karşılaştırma metoduyla risâlenin başka eserler ile olan benzer ve farklı yönleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Nitel araştırma yöntemiyle ele alınan bu çalışmada veriler, doküman taramasıyla elde edilmiş ve analiz edilerek irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Edvâr, makam, âvâze, şu‘be, terkîb

A Comparative Analysis of Musical Topics in an Anonymous Tract Written in the 18th Century

Öz

In terms of contributing to the literature, it is important to study written sources related to Turkish music theory. The Ottoman treatise, which was included in the scope of the study but whose author is unknown, followed the topics in the traditional adwâr system. However, the author dealt with musical issues in a scattered manner. This situation made it difficult to examine the work. In this research, the treatise in question was not examined as a whole. Here, first of all, the connection of the maqams with the times, the recitation of the Quran with a beautiful voice, the relationship between skin color and temperament, and the arrangement of chords in çeng and qanun were discussed. Subsequently, the maqam, awaza, shu‘be and terkîbs mentioned in the work were explained. While doing this, the treatise was compared with the works written in previous periods. In addition, the elements associated with the maqam, awaza and shu‘bes in the treatise were shown with circles and tables. The main purpose of the study is to bring this treatise, whose author is unknown, to the academic community. In this respect, this study is original and it is hoped that it will contribute to the literature. In addition, by using the comparison method, the similarities and differences of the treatise with other works have been tried to be revealed. In this study, which was handled with the qualitative research method, the data was obtained by document scanning and analyzed and examined.

Anahtar Kelimeler

Adwâr, maqam, awaza, shu‘be, terkîb

Kaynakça

• Akdoğan, Bayram, “Fethullah Şirvânî’ye Göre Makamların Tesirleri ve İcrâ Edileceği Vakitler” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48/1 (Ankara 2007), s. 77-82.
• Aksu, Fatma Adile. Abdülbaki Nasır Dede ve Tetkik u Tahkik, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1988.
• Aslan, Fazlı, “Ahmed el-Müsellem el-Mevsılî (ö. 1150/1737) ve ed-Dürru’n-Nakî fî İlmi’l-Mûsikâ Adlı Eseri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S.2 (2007), s. 101-15.
• Aydın, Mustafa, “Muvaşşah” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/ 229-231, İstanbul 2006.
• Berkman, Esra & Taşdelen, Duygu. “Makamların dönüşümünün tarihsel ve kuramsal izleri: Zirefkend’in Kûçek’e dönüşümü” Rast Müzikoloji Dergisi, 11/3 (2023), s. 395-423.
• Cantemir, Dimitri. Kitabu İlmi’l-Mûsikî Ala Vechi’l-Hurufat, (Mûsikîyi Harflerle Tesbit ve İcra İlminin Kitabı: Tıpkıbasım-Çevriyazı-Çeviri-Notlar), haz. Yalçın Tura, 1/159, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• Çetin, Abdurrahman. “Tilavet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/ 155, İstanbul 2012.
• Doğrusöz, Nilgün. Harîrî Bin Muhammed’in Kırşehrî Edvârı Çevirisi Üzerine Bir İnceleme, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• ed-Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, es-Sünen, thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî, Daru’l-Muğannî, 4/ 94, Riyad 2000.
• Ekinci, Mehmet Uğur. Kevserı̂ Mecmûası: 18. Yüzyıl Saz Müziği Külliyatı, Omar-Pan, İstanbul 2016.
• Gönül, Mehmet. “Türk Mûsikîsi Usûllerinin Gösterimi, İfadesi ve Tasnifine Bir Bakış, İSTEM 25 (Aralık 2016), 32.
• el-Hindî, Müttakî, Kenzü’l-ʿUmmâl fî Süneni’l-Aḳvâl ve’l-Efʿâl, Beytü’l-Efkâru’l-İlmiyye, 1/161, Beyrut 2005.
• Güray, Cenk, Bin Yılın Kültür Mirası Makamı Var Eden Döngü: Edvar Geleneği, Pan Yayıncılık İstanbul 2012.
• Kamiloğlu, Ramazan, Şehri Kırşehri el-Mevlevi Yusuf İbn Nizameddin İbn Yusuf Rumu’nin Risâle-i Musikisi’nin Transkribe ve Değerlendirilmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya 1998.
• Korkmaz, Harun Korkmaz, The Catalog of Music Manuscripts in Istanbul University Library (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Musiki Yazmalarının Kataloğu), (Ed. Cemal Kafadar – Gönül Alpay Tekin), Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, Cambridge, MA 2015.
• Köprülü, Gamze, “XIII-XV. Yüzyıl Ortaçağ İslam Medeniyetinde Sistemci Okul ve Türk Mûsikî İlmine Katkıları”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), s. 263-276.
• Kurtuluş, Rıza, “Kemâleddîn-i Hârizmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/ 233, Ankara 2022.
• Lâdikî, Muhyiddîn Muhammed b. Abdülhamid. Fethiyye, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Kütüphanesi, No:61, v.1-130
• Ma‘lûf, Luvis, Muncid fi’l- Lugati Daru’l-Maşrik, Beyrut ts.
• Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul 1995.
• en-Nevevi, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şerefüddin, et-Tibyân fî Âdâbi Hameleti'l-Kur’ân, Dârü’l-Fikr, Dımaşk 1277.
• Nişanyan Sözlük, “Akort” https://www.nisanyansozluk.com/kelime/akort, Erişim 31.01.2024.
• Okçu, Abdülmecit, “Kur’an Tilavetinde Ezgi”, Dini Araştırmalar, 10/28 (2007), s. 213-247.
• Öncel, Mehmet. - Yahşi, Turgut. “Salahaddin Safedî’nin Risâle fi İlmi’l Mûsikâ ile müellifi meçhul eş-Şeceretu Zati’l-İkmâm el-Haviye li-Usuli’l-Engam isimli eserlerin şekil ve içerik bağlamında karşılaştırılması” Rast Müzikoloji Dergisi, 10/4 (2022) s. 509-530
• Özalp, Nazmi, Türk Mûsikîsi Tarihi Derleme (I), TRT Müzik Dairesi Başkanlığı, Ankara 1986.
• Pekşen, Ahmet, Zeynü’l-Elhân İsimli Eserin Metin ve Sözlük Çalışması (Ladiki Mehmet Çelebi), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• Risâle, “Musiki Tarihine Dair Risale”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazma, TY 2771, vr. 1b-28a. http://katalog.istanbul.edu.tr, Erişim 09.06.2024.
• Sözer, Vural, Müzik Ansiklopedik Sözlük. 5. Basım. Remzi Kitapevi, İstanbul 2005.
• Tekin, Hakkı, Ladiki Mehmet Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyyesi, Basılmamış Doktora Tezi, Niğde 1999.
• Tırışkan, Ahmet Gürsel. Hâşim Bey’in Edvârı, Basılmamış Yüksek Tezi, İstanbul 2000.
• Turabi, Ahmet Hakkı, Gevrekzade Müzikle Tedavi ve Amasya Dârüşşifâ Örneği, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, Amasya 2015.
• Uslu, Recep, “er-Risâletü’l-Fethiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/ 126-127, İstanbul 2008.
• Uslu, Recep, “Zeynü’l-Elhân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/ 373-375, İstanbul 2013.
• Uygun, Mehmet Nuri, Kadızade Tirevî ve Mûsikî Risâlesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1990.
• Uygun, Mehmet Nuri, Safiyüddin el-Urmevî ve Kitabu’l-Edvârı Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996.
• Yahşi, Turgut, İstanbul ve Kahire Tilavet Tavırlarının Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2018.
• Yahşi, Turgut, “Türk Mûsikîsi Tarihinde Müellifi Bilinmeyen “Edvâr” (Risâle) Üzerine Bir Analiz”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (15), (2024), s. 1397-1410.
• Yaran, Cafer Sadık. “İnsan-Evren İlişkisi ve İnsancı Kozmolojik İlke”, Felsefe Kongresi. Erzurum: 1998, s. 21- 33.
• Yekta, Rauf Bey, Türk Mûsikîsi, (çev. Orhan Nasuhioğlu) İstanbul: Pan Yayınları, 1986.