Waqf Discussions and Practices Between Hanafis and Malikis-Shafis in the Abbasid Period

Yıl 2022, Sayı: 57, 9 - 34, 30.06.2022

Mustafa Demirci

https://doi.org/10.16971/vakiflar.917264

Öz

There are a few early examples of the waqf. The Companions have a wide variety of “habs” and “sadaka” that originated from “sadaka” during the time of the Prophet. During the subsequent legal debates, the narratives based on Malikis and Shafiis came to the fore. However, it is indisputable that social requirements, confiscation threats, and established customs affected the waqf’s growth. Egypt and Damascus are the places where the waqf is most prevalent institutionally. Waqf became a contentious matter of debate between Malikis and Hanafis in the second century of Hijra. While Malikis were permissible based on the practice of the Companions, the Hanafis of Kufa objected to the lack of property ownership. However, the practice surpassed theory, and jurists tried to define this practice, which has become a social reality in a sense,and incorporates it within legitimate bounds. The students of Imam Abu Hanifa accepted it tacitly. The Hanafis made the ownership of the donated property the subject of discussion. The Kufa Hanafis developed very remarkable ideas about property-saving rights. Since the waqf started to be implemented by the state and the masses under the Abbasids, the first independent books and book chapters on the waqf issue began to be written. An indication that the waqf institution has developed and spread is the creation of an independent waqf archive and divan of waqf, particularly during the Abbasid period. This process has also manifested in the semantic development of the concepts of charity-habs-fey and waqf.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Waqf, Hanafis, Malikis, Shafis.

İslâm’da Vakfın Doğuşu Ve Abbasiler Döneminde Hanefiler ile Malikiler Ve Şafiler Arasında Vakıf Tartışması

Öz

İslam tarihinde vakfın ilk örnekleri yok denecek kadar azdır. Hz. Peygamber döneminde “sadaka”dan esinlenerek gelişen sahabilere ait pek çok “habs” ve “sadaka”nın olduğu görülmektedir. Daha sonraki hukuki tartışmalarda Malikiler ve Şâfiîler merkezli rivayetler ön plana çıkmıştır. Ancak vakfın gelişmesinde yerleşik alışkanlıkların, müsadere tehditlerinin ve sosyal ihtiyaçların etkili olduğu inkar edilemez. Vakfın kurumsal olarak en yaygın olduğu bölge Mısır ve Şam’dır. Hicri’nin ikinci asrın sonlarda vakıf mallarının mülkiyeti ve miras hakları meselesi Malikiler ile Hanefiler arasında ciddi bir tartışma konusu haline geldi. Sahabelerin uygulamalarına göre Malikiler vakfı caiz iken, Irak/Kufe merkezli Hanefiler mal sahipliğinin olmamasına ve miras hakkını ihlal ettiğine itiraz etmişlerdir. Ancak pratik, teorinin önüne geçmiş ve hukukçular, bir anlamda toplumsal bir gerçeklik haline gelen bu tatbikatı tanımlamaya ve meşru sınırlar içerisine dahil etmeye çalışmışlardır. İmam Ebu Hanife’nin kendinden sonra talebeleri tarafından zımnen kabul edildi. Özellikle Muhamed b. Hasan eş- Şeybani bu konuya özel bir ilgi gösterdi. Hanefiler, bağışlanan malın mülkiyeti konusunu tartışma konusu yapmışlar; Özellikle Kufe Hanefileri, mülkiyet tasarrufu hakları konusunda çok dikkat çekici fikirler geliştirmişlerdir. Abbasiler ile birlikte vakıf hem devlet hem de daha geniş kitleler tarafından uygulanmaya başladığından, vakıf meselesine ilişkin ilk bağımsız kitap ve kitap bölümleri de yine Hanefiler tarafından yazılmaya başlandı. Özellikle Abbasiler döneminde müstakil bir vakıf arşivi ve vakıf divanının kurulması, vakıf müessesesinin yaygınlaşması ve müstakil eserler yazılması ile meşru bir uygulama zemini bulmuştur. Bu süreç sadaka-habs-fey ve vakf kavramlarının semantik gelişiminde de kendini dışa vurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hanefiler, Abbasiler, Malikleler, Vakıf

Kaynakça

• Abdeljouad, Lotfi (2021). “The Earliest Known waqf inscription in stone WAQF of Abu Sālih Ḫayr al-Ḫādim”. Internatıonal Journal Of Turkology, nr. 15 Aralık / December 2021, pp. 4-41.
• Akgündüz, Ahmet (2013). Osmanlı Hukûkunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul.
• Arin, Felix (1914). “Essai sur les Demembrements de la Propriete Fonciere en Droit Musulman”. Revue Du Monde Musulman, (XXVI), Paris, 276-317.
• Ashtor, Eliyahu (1985). et-Târîhu’l-İktisâdiyyî ve’l-İctimâ‘îyyî li Şarki’l-Evsât fi‘Usûri’l-Vusta, trc: Abdu’l- Hâdi ‘Able–Ahmed Gassan Sabânû, Dımaşk.
• Bağdâdî, Ahmed b. Ali Ebû Bekr Hatîb (1931). Târîhu Bağdâd, I-XIV. Beyrût.
• Bedir, Murtaza (2014). Buhara Hukuk Okulu. 2. baskı, İSAM (İslam Araştırmaları Merkezi. İstanbul.
• Bedir, Murtaza (2014). “Vakıf Doktrini: Doğuşu ve Gelişimi”. Vakıf, Hukuk ve Toplum. edit: Merve Akkuş Güvendi. ilem (ilmi etüdler derneği). İstanbul .
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (1987). Futûhu’l-Büldân. thk: Abdullah Enis Tabba’– Ömer Enîs Tabba’. Beyrût. Türkçesi: Mustafa Fayda, Fütûhu’l-Büldân, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara. 1987.
• Bilmen, Ömer Nasûhî (1970). Hukûku İslâmiyye ve Istılahât-ı Fikhiyye Kâmusu. İstanbul.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil (1987). Sahîhu’l-Buhârî. thk: Mustafa Deybu’l-Boğa, I-VI, Beyrût.
• Cahen, Claude (1990). Doğuşundan Osmanlının Kuruluşuna Kadar İslâmiyet. trc: Esat Mermi Erendor, İstanbul.
• Cahen, Claude (1961). “Reflexions sur le Waqf Anciens”. Studia Islâmica, (C. XIV), Paris, s. 37-56.
• Dûrî, Abdulaziz (1986). Târîhu’l- Iraki’l-İktisâdî fi’l-Karni’r-Râbi’i’l-Hicrî. Beyrût.
• Dûrî, Abdulaziz. “Devru’l-vakf fi’t-Tenmiye”. Mustakbelü’l–Arabî, (221), Beyrut, 4-26.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’âs es-Sicistânî (t.y.). Sünenü Ebî Dâvûd. thk: Muhammed Muhyiddîn Abdu’l- Hamîd, I-IV, Beyrût.
• Ebû Müslim (1955-1956). Sahih-i Müslim, (nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî), Kahire.
• Ebû ‘Ubeyd, Kasım b. Sellâm (1986), Kitâbü’l-Emvâl. thk: Muhammed Halîl Harrâs, Beyrût, (Türkçesi: Kitâb-ül Emvâl,trc: Cemâlettin Soyluk, İstanbul).
• Ebû Zehrâ, Muhammed (1981). İslâm’da Sosyal Adâlet. İstanbul.
• Ebû Zehrâ, Muhammed (t.y.) Muhâderât fi’l vakf. Kahire.
• Ebü’l-Ferec, Kudâme b. Ca‘fer, (1981). el-Harâc ve Sınâ‘ati’l-Kitâbe. thk: Muhammed Hüseyn Zebîdî. Bağdâd .
• el-Kurtubî, Arîb B. Sa’d (1967). Sıletu Târîhi’t- Taberî. thk: Ebu’l-Fazl İbrâhim, Beyrût.
• Eşref, Halis (1315/1897). Külliyatu Şerh-i Kanùn-i arazi. İstanbul.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed (1980). ez-Zâhir. M.Cebru’l-Elfiye. Kuveyt .
• Günay, Mehmed (1997). İslâm Hukukunda Kamu Malları. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul.
• Hallâl, Muhammed b. Harûn (1989). Kitâbu’l-Vukûf’. thk: Abdullah b. Abdullah Ali Zeyd, I-II. Riyad .
• el-Hamevi, Yâkût (1997). Mu’cemül’l-Büldân, III. Thk: Ferîd Abdülaziz el-Cündî, I-VII (son iki cilt fihrist). Beyrût.
• Hammâd, Nezih (1996). İktisâdî Fıkıh Terimleri. trc: Recep Ulusoy, İz Yayınları. İstanbul .
• Hannigan, Peter C. (2004). The Birth of a Legal Institution The Formation of the Waqf in Third-Century A.H. Ḥanafī Legal Discourse. Leiden.
• Hassâf, Ahmed b. Ömer (1904). Ahkâmu’l-Evkâf. Kahire.
• Hoexter Miriam (1995). “Huqûqullah and Hukûku’l-‘Ibâd as Reflected in the Vakf Institution”. JRAİ, IXX, Kudüs.
• İbn Abdu’l-Hâkem, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah (1996). Futûhu Mısr ve Ahbâruhâ. thk: Muhammed Huceyri. Beyrût.
• İbn Hacer Askalânî (1980). Fethu’l-Bârî. thk: M.Fuâd Abdulbâkî, I-XIII. Beyrut.
• İbn Hallikân, Ebi’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed (1977). Vefeyâtü’l-A‘yân. thk: İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut.
• İbn Havkal, Ebi’l-Kâsım (1938). Kitâbu Sûretü’l-‘Arz, thk: R. Blachér, H. A. R. Gibb, P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensınck, J. H. Kramers. Leiden.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Ebû Muhammed (1995). es-Sîretü’n-Nebeviyye, I. thk: Mustafa Sakka-İbrahîm Ebyârî-Abdukhafîz Şelebî. Beyrût .
• İbn Hurdazbih, Ebi’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah (1889). el-Mesâlik ve’l-Memâlik. nşr: M. J. De Goeje. Leiden.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed el-Makdisî (1984). el-Muğnî. I-X. Beyrût.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (1920-21). Tecâribü’l-Ümem. nşr: Amedroz-Morgoluit, I-VII. London.
• İbn Neccar Muhammet b. Mahmut b. Hasan b. Hibetullah (1956). ed-Durretu’s-Semîne fî Târîhi’l-Medîne. Mekke.
• İbn Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kûb b. İshak (1988). el-Fihrist. thk: Nezir Mezinderânî. Beyrut.
• İbn Receb, Ebu’l-Ferec Abdurrahman (1979). el-İstihrâc li Ahkâmi’l-Harâc, thk: Komisyon. Beyrût.
• İbn Zenceveyh, Humeyd b. Muhalled b. Kuteybe b. Abdullah (1406/1986). Kitâbü’l-Emvâl. thk: Şâkîr Zîb Feyyâz, I-III. Riyad.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali (1987). Subhu’l-Â’şâ fî Sınâati’l-İnşâ. nşr: Muhammed Hüseyn, I-XIV. Beyrût.
• Kasânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd (1974). Bedâi‘u’s-Sanâ‘i fî Tertîbi’ş-Şerâ‘i. I-VII. Beyrût.
• Kâtibî, Gayda Hazne (1994). el-Harâc münzü Fethi’l-İslâmî Hattâ Evâsıtı Karni’s-Sâlisi’l-Hicrî. Beyrût.
• Kindî, Ebî Ömer Muhammed b. Yusuf (1912). el-Vulât ve’l-Kitâbü’l-Kudât. nşr: Rhuvon Guest, Kahire.
• Kindî, Ebî Ömer Muhammed b. Yusuf (2003). Kitâbü’l Vulât ve’l-Kudât. thk. Muhammed Hasan İbrâhim, Ahmed Ferîd, Beyrut, nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Köprülü, Fuad (1942). “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, S. II: 1-13.
• Kubeysî, Muhammed Ubeyd Abdullah (1977). Ahkâmu’l-Vakf fi’ş-Şeri‘ati’l-İslâmiyye. Bağdad.
• Oberauer, Norbert (2013). “Early Doctrines on Waqf Revisited, The Evolution of Islamic Endowment Law in the 2nd Century”. Islamic Law and Society, c. 20, S. 1-2. Leiden.
• Lokkegeard, Frede (1979). Islâmic Taxation in the Classic Period. Lahor.
• Makrîzî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali (t.y.). el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hitât ve’l-Âsar. I-II, Beyrut.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (1985). el-Ahkâmu’s-Sultâniyye. Beyrut. (Türkçesi: el-Ahkâmü’s- Sultâniye, İslam’da Devlet ve Hilâfet Hukuku, trc: Ali Şafak, Bedir yay. İstanbul: 1994).
• Mez, Adem (1947). el-Hadâratu’l-İslâmiyye fi’l-karni’r-râbii-l-Hicrîyyi, I, Kahire.
• Neccar, Muhammet b. Mahmut b. Hasan b. Hibetullah ibn Neccar (1956). ed-Durretu’s-Semîne fî Târîhi’l- Medîne. Mekke.
• Sâbî, Ebü’l-Hasan Hallâl b. Muhassin (1958). Tuhfetü’l-Ümerâ fî Tarîhi’l-Vüzerâ, thk: Abdussettâr Ahmed Ferrâc, Kahire.
• Sahnûn (1324). el- Müdevvenetü’l-Kübrâ, XV. Kahire.
• Samarrâî, Husamüddîn (1982). el-Müessesâtü’l- İdâriyye fî’d-Devleti’l-‘Abbâsiyye. Bağdâd.
• Samarrâî, Husamüddîn (1990). “Tatavvuru Mülkiyeti’l-Arz fi’l-‘Usûri’l-Abbâsiyye”. İdâretü’l-Mâliyye fi’l-İslâm, III: 475-491. Amman.
• Serahsî, Muhammed b. Ebû Sehl (1985). el-Mebsût, Tashih: Muhammed Râzi el-Hanefî, I-XXX. Beyrût.
• Sezgin, Fuad (1987). Târîhu’t-Turâsi’l-‘Arabî (Gechichte des Arabischen Schrifttuıns (GAS). trc: Mahmûd Fehmî Hicâzî- Fehmî Ebu’l-Fazl, I-II. Kahire .
• Sharon, Moshe (1997). “A Waqf inscription from Ramla c. 300/912-913”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 60.1, p. 100-108.
• Sivasî, Muhammed b. Abdulvahîd (t.y). Şerhu Fethi’l-Kadir. I-VII. Beyrut.
• Sourdel, Dominiq (1980). el-Hadâratu’l-İslâmiyye fî Asriha’z-Zehebî. trc: Hüsnî Zîne, Beyrut.
• Şafak, Ali (1977). İslâm arazi Hukûku ve Tatbikâtı. İstanbul.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris (1973). el-Ümm, I-IV, Beyrut.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan (1975). es-Siyer. thk: Mecîd Haddûrî, Beyrût .
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan (1403/1981). el-Hucce. thk: Mehdî Hasan el-Keylânî el-Kadirî, I-IV, Beyrût. III. Baskı.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme (1370/1950). Muhtasarü’t-Tahâvî. thk: Ebü’l-Vefâ Afgânî, Kahire.
• Taberî, Muhammed b. Cerir (1964). Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mulûk. thk: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, I-XI. Beyrût.
• aberî, Muhammed b. Cerir (1992). İhtilâfu’l-Fukahâ. Beyrut .
• Yahyâ b. Âdem, el-Kureşî (t.y.) Kitâbü’l-Harâc. nşr: Ahmed Muhammed Şâkir.
• Ya‘Kûbî Ahmed b. İshak ( 1962). Müşâkeletü’n-Nâs li Zemânihim. thk: William Millward, Beyrût.
• Ya‘Kûbî Ahmed b. İshak (1896). Kitâbü’l-Büldân nşr: M. J. De Goeje, Leiden.
• Ya‘Kûbî Ahmed b. İshak (1993). Târîhu’l-Ya‘kûbî, thk: Abdu’l-Emir Mühennâ, I-II, Beyrût.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddîn Muhammed (1983). Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’. thk: Selahuddîn Müneccîd (I)-İbrâhîm Ebyârî(II)- Muhammed Es‘ad(III)- Şu‘ayb Arnavûd (IV-XVIII) vd., Kâhire 1956, 1962, 1982.