Inspection of Waqfs and Awqaf-ı Haremeyn Inspector’s Office in the Classical Period of the Ottoman Legal System

Yıl 2024, Sayı: 61-Haziran 2024, 9 - 25, 30.06.2024

Hasan Doğan

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1505619

Öz

Waqfs have undertaken a valuable mission in our civilization in legal and historical terms. The supervision, as well as the operation and management of waqfs with humanitarian and conscientious aspects is of great importance. It is seen that waqfs were inspected from the first period of the Ottoman Empire and necessary regulations were made in this regard. Over time, the increase in the number and financial power of waqfs and the increase in allegations of corruption and irregularities regarding waqfs have pushed the state to seek more radical solutions and system development. The establishment of the Ministry of Awqaf-ı Haremeyn and subsequently the Inspectorate of Awqaf-ı Haremeyn under this ministry was a turning point in this process. In the article, the concept of waqf in Islamic law and the Ottoman legal system, the steps taken regarding the inspection of waqfs in the pre-Tanzimat period, and the structure and functioning of the Ministry of Awqaf-ı Haremeyn and the Awqaf-ı Haremeyn Inspectorate will be touched upon. .

Anahtar Kelimeler

Foundation, Inspection of Foundations, Ministry of Foundations, Inspectorate of Foundations, Court of Accountancy of Foundations, Ministry of Imperial Foundations, Islamic Law, Turkish Legal History, Ottoman Legal System

Klâsik Dönem Osmanlı Hukuk Sisteminde Vakıfların Teftişi ve Evkâf-ı Haremeyn Müfettişliği

Öz

Vakıflar, hukuki ve tarihi açıdan medeniyetimizde değerli bir misyon üstlenmiştir. İnsani, vicdani yönleri bulunan vakıfların işletilmesi ve yönetilmesi kadar denetimi de büyük önem taşımaktadır. Osmanlı Devleti’nin ilk döneminden itibaren vakıfların denetlendiği, bu konuda gerektikçe düzenlemeler yapıldığı görülmektedir. Zamanla vakıfların sayı ve maddi güçlerinin artışı, vakıflarla ilgili yolsuzluk ve usulsüzlük iddialarının çoğalması, devleti daha köklü çözüm ve sistem geliştirme arayışlarına itmiştir. Evkâf-ı Haremeyn Nezareti’nin ve ardından bu nezarete bağlı olarak Evkaf-ı Harameyn Müfettişliği’nin kurulması bu süreçte bir dönüm noktası olmuştur. Makalede İslam hukuku ve Osmanlı hukuk sisteminde vakıf kavramına, Tanzimat öncesi dönemde vakıfların teftişine dair atılan adımlara ve Evkâf-ı Haremeyn Nezareti’nin ile Evkaf-ı Harameyn Müfettişliği’nin yapı ve işleyişine temas edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Vakıfların Teftişi, Evkâf-ı Harameyn Nezareti, Evkaf-ı Harameyn Müfettişliği, Evkâf Muhasebeciliği Mahkemesi, Evkaf –ı Hümayun Nezareti, İslam Hukuku, Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı Hukuk Sistemi

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA. A. DVNS. AHK. İS. d. 1-1037.
• BOA. MAD. d. 465.
• BOA. MAD.d. 1806, 998/1590
• BOA. Mühimme Defteri. 62.
• BOA. Mühimme Defteri. 104, 769
• BOA. Mühimme Defteri. 5/115. Hüküm 639
• BOA. TSMA. d. 7088.
• BOA, TSMA.E.0810- 65
• 2. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akgündüz, Ahmet (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı.
• _______________ (2013). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akkaya, M. Şükrü (1943). “Uygur Türklerini ve Kültürlerini Tanıyalım”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, (I/3). Ankara. 75-86.
• Akyıldız, A. (2019). Osmanlı Merkez Bürokrasisi (1836-1856). İstanbul: İletişim.
• Arat, Reşit Rahmeti (1964). “Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Türk Kültürü Araştırmaları, (I/1). Ankara, 5-51.
• Argıt, Betül İpşirli (2017). Hayatlarının Çeşitli Safhalarında Harem-i Hümayun Cariyeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Atalar, Münir (1991). Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Barnes, John Robert (1986). An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire. Leiden: Brill.
• Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Hukuk ve Tarih Bakımından Kıymeti”. Vakıflar Dergisi, (VI). İstanbul: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 5-8.
• ______________ (1962). “Hukukî ve İçtimaî Bakımdan Vakıf”. Vakıflar Dergisi, (V). İstanbul: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 9-13.
• Berki, Şakir (1965). “Vakıfların Gördüğü Çeşitli Hizmetler”. Vakıflar Dergisi, (VI). İstanbul: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 85-92.
• Biçer, Ramazan Hüseyin (2024). “Kuruluşu Döneminde Haremeyn Evkaf Müfettişliği ve Müfettişlerin Kimliği (1589-1622)”. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (VIII/1), 81-98.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (1967). Hukuku İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yay.
• Binark, İsmet (1970). “Türk Vakıflarının Tarihçesi ve Yabancı Gözüyle Vakıflarımız”. Millî Kültür Aylık Dergisi, (1/7). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 30-35.
• _________ (1969). “Türk Dünyasının En Eski İçtimai Yardım Müessesesi, Vakıflar ve Uygur Türklerinde Vakıf”. Türk Kültürü, (VII/ 78), 422-432.
• Cansel, Erol (1988). “Vakıf, Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı”. Vakıflar Dergisi, (XX). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay. 321-328.
• Cin, Halil ve Ahmet Akgündüz (2017) Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Çizakça, Murat (2019). “İktisat Tarihi Açısından Vakıflar”. Vakıflar Dergisi 80. Yıl Özel Sayısı. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 73-86.
• Ekinci, Ekrem Buğra (2001). “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)”. Belleten, 65 (244). 959-1006.
• Genca, Elif (2014). “Osmanlı Hukukunda Vakıfların Denetimi (Evkaf-ı Hümayun Nezareti)”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, (LXXII / 1), 531-554.
• Güllüoğlu, Ş. (1970). “Çatalcalı Ali Efendi”. Türkiye Muallimler Birliği Bilgi. 24 (280). 15-17.
• Günay, Hacı Mehmet (2012). “Vakıf”. DİA, (42). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. 475-479.
• el-Hassâf, E. A. (1999). Ahkâmu’l-Evkâf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye.
• Hüseyin Naci (2020). “Vakfa Dâir Tetkik”. Kocaeli İlahiyat Dergisi, (IV/1). Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası (2/12)’ndan Sadeleştiren Ayhan Hıra. 325-346.
• İbn Mâce, E. A. M. (2009). es-Sünen. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye.
• İbnü’l-Hümâm, K. (1316 h.). Fethu’l-Kadîr. Mısır.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal ve Hüseyin Hüsameddin, (1335). Evkâf-ı Hümâyûn Nezâretinin Târihçe-i Teşkîlâtı ve Nuzzârın Terâcim-i Ahvâli. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası.
• İpşirli, Mehmet (2014). “Osmanlı Vakıflarında İdari Bozukluklar ve Mütevelli”. Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe İsmail E. Erünsal’a Armağan. İstanbul: Ülke Armağan. 387-404.
• Kahraman, Seyit Ali (2007). Evkaf-ı Hümâyun Nezareti. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kayaoğlu, İsmet (1978). “Vakfın Menşei Hakkındaki Görüşler”. Vakıflar Dergisi, (XI). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 49-56.
• Köprülü, Bülent (1951). “Tarihte Vakıflar”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, (8/ 3). 479-518.
• Köprülü, Fuad (1938). “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî Ehemmiyeti”. Vakıflar Dergisi, (I). Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 1-6.
• Köprülü, Fuad (1942). “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”. Vakıflar Dergisi, (II). Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 1-36.
• Kunter, Halim Baki (1939). Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Morand, M. (1910). “De la Nature Juridique du Hobous”. Etudes de Droit Musulman Algerien. Alger: Typographie Adolphe Jourdan.
• Müslim, E. H. (2014). Sahîh Müslim. Kahire: Dâru’t-Te’sîl.
• Özden, H. Ömer (2010). “Türk Vakıf Kurumunun Duygusal ve Felsefî Temelleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (4/2), 339-349.
• Öztürk, Nazif (1995). “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”. DİA, (11). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. 521-524.
• Reuben, W. (1942). “Budist Vakıfları Hakkında”. Vakıflar Dergisi, (II). Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı. 173-181.
• Schacht, J. (2000). “Law and Justice”. Cambridge History of Islam, (Volume 2B Islamic Society and Civilisation). 539-568.
• eş-Şâfiî, M.İ. (2001). Kitabu’l-Umm. el-Mansûra: Dâru’l-Vefâ’ li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yıldız, Kenan (2019). “Osmanlı’da Vakıf Teftişleri ve Vakıf İdaresinin Merkezileşmesi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (42). İstanbul. 33-72.
• Yücel, Yaşar (1988). Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar: Kitab-i Müstetâb, Kitabu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfii’l-Mü’minîn, Hırzü’l-Mülûk. Ankara: TTK.
• Yüksel, Ahmet Turan (2002). “Türk İslam Medeniyetinde Vakıfların Yeri ve Önemi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (13), 47-54.