İtidal Kavramı Açısından Ziya Gökalp'in “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” Sentezi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 23, 171 - 185, 15.12.2025

Mehmet Göle , Yusuf Bahri Gündoğdu

https://doi.org/10.54893/vanid.1742945

Öz

II. Meşrutiyet dönemi, sosyal bütünlüğün kaybedildiği, siyasî kamplaşma oluştuğu, ekonomik ve sosyal problemlerin kronikleştiği bir buhran dönemidir. Bu zaman diliminde buhrandan çıkışı öngören, siyasal ve sosyal söylemlere sahip çeşitli fikrî akımlar ortaya çıkmıştır. Böyle bir fikrî cepheleşmenin içinde Türkçülüğün ideoloğu olarak görülen, kimi çalışmalarda uyum ve sentez adamı olarak nitelenen Ziya Gökalp, birbirine muhalif bulunan bu akımların görüşlerini “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” sentezinde bir araya getirmeye çalışarak bir sosyal bütünlük denemesinde bulunmaktadır. Gökalp üç cereyanın da hakiki ihtiyaçlardan doğduğunu, sosyal temellerinin olduğunu ve aralarında bir zıtlık görmediğini ifade etmektedir. Türklüğü milliyet, İslamlığı milletlerarası bir olgu olarak tarif etmekte, aralarında bir uyuşmazlık olmadığını savunmaktadır. Batıcılığın ise bir kültür mukallitliği değil, bilim ve teknik transferi olduğunu, buna da karşı olunamayacağını söylemektedir. Bu sebeplerden dolayı bu çalışmada “Gökalp'in ‘Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak’ sentezi, dönemin fikir dünyasına bir itidal çağrısı niteliği taşımakta mıdır?” sorusuna cevap aranmaktadır. Bununla beraber Gökalp'in “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” sentezinin incelenmesinin İslam fikir dünyasındaki itidal arayışına katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Çalışma sırasında Gökalp’in “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” eseri merkeze alınarak bu dönemde yazdığı diğer eserler araştırmanın evreni olarak kabul edilmiştir. Konunun yapısına uygun yöntemin nitel araştırma metotlarından durum araştırması, veri toplama aracının ise doküman analizi olduğu düşünülmüş ve bu usûller kullanılarak sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Son tahlilde, Gökalp’in “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” sentezinin, cepheleşen toplum kesimlerine karşı bir itidal çağrısı olarak görülebileceği kanaatine varılmıştır. Çünkü Gökalp dönemin fikrî akımlarının bayraklaştırdığı millî benliği, dinî kimliği ve modernleşmeyi uyumlu bir bütün hâline getirmeye çalışmakta; topluma tek ve anlamlı bir kimlik etrafında bütünleşme teklifinde bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sosyoloji , Osmanlı , II. Meşrutiyet , Gökalp , İ’tidal

Ziya Gökalp's Synthesis of Turkification, Islamization and Modernization in Terms of the Concept of Moderation

Öz

The Second Constitutional Era was a period of crisis in which social integrity was lost in the social sphere, political camps were formed, and economic and social problems became chronic. During this period, ideological movements emerged that predicted an exit from the crisis, accompanied by political and social discourses. In such a period of ideological polarization, Ziya Gökalp, who is seen as the ideologist of Turkism and described as a man of harmony and synthesis in some studies, attempts a social integrity by trying to bring together the views of these opposing movements in the synthesis of “Turkification, Islamization, Modernization” Gökalp thinks that all three movements arise from real needs; accepts that these movements have social foundations and states that he does not see any contradiction between these three movements. He describes Turkishness as nationality and Islamism as an international phenomenon, and claims that there is no conflict between these concepts. He says that Westernism is not a cultural imitation but (or should be) a transfer of science and technology, and that this cannot be opposed. For these reasons, this study seeks to answer the question, “Does Gökalp’s synthesis of ‘Turkification, Islamization, Modernization’ constitutes an appeal for moderation in the intellectual milieu of the era?” In addition, it was thought that examining Gökalp’s synthesis of “Turkification, Islamization, Modernization” would contribute to the search for moderation in the Islamic intellectual world. During this study, Gökalp’s study “Turkification, Islamization, Contemporaryization” was taken as the center and other studies he wrote during this period were accepted as the universe of the study. It was thought that the method appropriate for the structure of the subject was the case study of qualitative research methods and the data collection tool was document analysis, and an attempt was made to conclude by using these methods. In the final analysis, it has been concluded that Gökalp’s synthesis of “Turkification, Islamization, Modernization” can be seen as a call for moderation against the segments of society that are polarized. Because Gökalp tries to bring together the national identity, religious identity and modernization that the intellectual movements of the period have promoted into a harmonious whole; he proposes to the society to integrate around a single and meaningful identity.

Anahtar Kelimeler

Sociology , Ottoman , Second Constitutional Monarchy , Gökalp , Moderation

Kaynakça

• Akçura, Yusuf. Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976.
• Berg, Bruce L. - Lune, Howard. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. çev. Asım Arı. Konya: Eğitim Kitabevi, 2019.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. ed. Ahmet Kuayaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023.
• Celkan, Hikmet Yıldırım. Ziya Gökalp’in Eğitim Sosyolojisi. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Creswell, John W. Araştırma Deseni-Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları. Ankara: Eğiten Kitap, 2017.
• Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri-Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. çev. Mesut Bütün - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2013.
• Çağrıcı, Mustafa. “İtidal”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/23/C23007672.pdf
• Doğanoğlu, Mustafa. “Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmaktan Türkçülüğün Esaslarına Ziya Gökalp ve Ulus Tasavvuru”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 71/4 (2016), 1195-1210.
• Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. Ankara: TBMM Basımevi, 2021.
• Gökalp, Ziya. Genç Kalemler ve Türk Yurdu Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Gökalp, Ziya. İslam Mecmuası Yazıları ve Muallim Mecmuası Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Gökalp, Ziya. Küçük Mecmua Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Gökalp, Ziya. Terbiyenin Sosyal Kültürel Temelleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1973.
• Gökalp, Ziya. Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Gökalp, Ziya. Yeni Mecmua Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Göle, Mehmet. Osmanlı Mütefekkirleri Olarak Ziya Gökalp ile Satı Bey’in Eğitim Anlayışlarının Karşılaştırılması. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Günaltay, Mehmed Şemseddin. Bunalım Çağından İslamın Aydınlığına / Zulmetten Nura. ed. Osman Kazancı - Ahmet Lütfi Kazancı. İstanbul: Marifet Yayınları, 1998.
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Eğitim Mirası. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2015.
• Heyd, Uriel. Ziya Gökalp Türk Milliyetçiliğinin Temelleri. İstanbul: Sebil Yayınları, 1990.
• İnalcık, Halil. Osmanlı ve Modern Türkiye. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Komisyon. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çev. Babür Turna. Ankara: Arkadaş Yayınları, 2018.
• Merriam, Saharan B. Nitel Araştırma- Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber. çev. Selahattin Turan. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2013.
• Parla, Taha. Ziya Gökalp Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
• Said Halim Paşa. Buhranlarımız. ed. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1975.
• Satı Bey, Mustafa. Vatan Fikri ve Terbiyesi. çev. Abdulkadir Akgül. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2018.
• Türkdoğan, Orhan. Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel İlkeleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Tylor, Edward Burnett. Primitive Culture: Researches into The Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. London: John Murray, 1871. https://books.google.com.tr/books?id=AucLAAAAIAAJ&redir_esc=y
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Zelyurt, Mert Kerem. “Ziya Gökalp’in Türkçülük Anlayışı ve Üçlü Sentez Fikri”. Sosyologca 28 (2024), 93-105.