Teoloji ve Biyolojinin Kavşağında : Genotip, Fenotip ve Kümûn-Ẓuḥûr Teorisi

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 22, 41 - 54, 15.06.2025

Veysel Eliş , Seyithan Can

https://doi.org/10.54893/vanid.1611849

Öz

On dokuzuncu asrın ikinci yarısından itibaren, bilimsel yöntemlerin gelişmesi ve doğa bilimlerindeki çığır açan keşifler, Batı’da din ile bilim arasında daha önce görülmemiş bir gerilim yaratarak bilimsel verilerin dini inançlarla çelişebileceği yönündeki görüşün yaygınlaşmasına neden olmuştur. Özellikle biyoloji alanındaki çığır açıcı keşiflerle insan doğasının biyolojik bir süreç olan evrim aracılığıyla şekillendiği yönünde güçlü bir bilimsel konsensüs oluşmuştur. Bu perspektif, insan davranış ve özelliklerinin genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıktığını ve bu etkileşimin zorunlu nedensellik ilkesine dayandığını öne sürmüştür. Bu “bilimsel” yaklaşım, özellikle Hristiyanlık gibi dini inanç sistemlerindeki yaratılış anlatılarıyla doğrudan çelişki halinde görülmüştür. “Bilimsel materyalizm” olarak da adlandırılan bu görüş, dini inançlara bir meydan okuma olarak algılanmış ve din ile bilim arasında uzun süren tartışmalara yol açmıştır. Özellikle Katolik Kilisesi gibi kurumlar, evrim teorisi gibi bilimsel bulguları dini doktrinlerle bağdaştıramamış ve bu bulguları reddetme eğiliminde olmuştur. Ancak, bu bilimsel-dini çatışma tüm dinleri aynı şekilde etkilememiştir. Müslüman düşüncesi gibi daha geniş bir yorum çeşitliliğine izin veren dinlerde, bilimsel bulguların dini inançlarla uzlaştırılmasına yönelik daha esnek yaklaşımlar benimsenmiştir. İslam düşüncesinin farklı yorumlara açık olduğu ve modern bilimsel teorilerin mutlaka dini inançlarla çelişmediği savunulmuştur. Bu durum, din ile bilim arasındaki ilişkinin tek boyutlu olmadığını ve farklı dini geleneklerde farklı şekillerde yorumlanabileceğini göstermektedir. Bu araştırmada, din ve bilim arasındaki karmaşık ilişkiyi daha iyi anlamak amacıyla insan doğasının temelini oluşturan biyoloji alanı incelenmiştir. Özellikle, modern biyolojinin genetik yapıyı ifade eden 'genotip' ve bu yapının çevreyle etkileşimi sonucu ortaya çıkan gözlemlenebilir özellikleri ifade eden 'fenotip' gibi kavramlar, İslam düşüncesindeki 'kümûn-zuhûr teorisi' ile karşılaştırılmıştır. Kümûn-zuhûr teorisi ise insanın yaratılış amacı ve varoluşsal konumu üzerine Müslüman teologlar tarafından geliştirilmiş bir kavramdır. Çalışmada genotip ve fenotip kavramlarının, İslam düşüncesinde insanın potansiyelleri ve bu potansiyellerin çevresel faktörler etkisiyle ne şekilde gerçekleştiği hakkındaki anlayışa nasıl bir katkı sağlayabileceği sorusu merkeze alınmıştır. Bu bağlamda, modern biyolojide temel kavramlar olarak kabul edilen genotip ve fenotip ile İslam kelâmındaki kümûn-zuhûr teorisi arasında bir bağ kurulmaya çalışılmıştır. Özellikle, genotip ile fenotip kavramlarının, insanın potansiyel özelliklerinin nasıl ortaya çıktığına dair İslam kelâmındaki açıklamalarla uyumlu olabileceği ileri sürülmüştür. Ayrıca, insan doğası üzerine yapılan bilimsel araştırmaların, Tanrı'nın evrende aktif bir rol oynadığına dair teolojik görüşlerle çelişmediği gösterilmeye çalışılmıştır. Bu yönüyle, bilimsel determinizm olarak adlandırılan ve insan davranışlarının tamamen biyolojik faktörlerle açıklanabileceği yönündeki görüşün, Tanrısal yaratma eylemiyle bağdaştırılabileceği savunulmuştur. Böylelikle, bilimsel bulguların dini inançlarla çelişmek zorunda olmadığı, aksine birbirlerini tamamlayabileceği iddia edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Biyoloji , Kümûn ve Ẓuḥûr teorisi , Genotip , Fenotip

At the Crossroads of Theology and Biology: Genotype, Phenotype and Latency and Emergence (Kumûn-Ẓuhûr) Theory

Öz

Since the second half of the nineteenth century, the development of scientific methods and groundbreaking discoveries in the natural sciences have created an unprecedented tension between religion and science in the West, leading to the widespread view that scientific data may contradict religious beliefs. In particular, groundbreaking discoveries in the field of biology have led to a strong scientific consensus that human nature is shaped by the biological process of evolution. This perspective asserted that human behaviour and traits are the result of the interaction of genetic and environmental factors and that this interaction is based on the principle of necessary causality. This ‘scientific’ approach has been seen in direct conflict with the creation narratives of religious belief systems, especially Christianity. This view, also called ‘scientific materialism’, was perceived as a challenge to religious beliefs and led to protracted debates between religion and science. Especially institutions such as the Catholic Church could not reconcile scientific findings such as the theory of evolution with religious doctrines and tended to reject these findings. However, this scientific-religious conflict has not affected all religions in the same way. In religions that allow for a wider diversity of interpretations, such as Muslim thought, more flexible approaches to reconciling scientific findings with religious beliefs have been adopted. It has been argued that Islamic thought is open to different interpretations and that modern scientific theories do not necessarily contradict religious beliefs. This shows that the relationship between religion and science is not one-dimensional and can be interpreted in different ways within different religious traditions. In this study, in order to better understand the complex relationship between religion and science, the field of biology, which forms the basis of human nature, was analysed. In particular, the concepts of modern biology such as ‘genotype’, which refers to the genetic structure, and ‘phenotype’, which refers to the observable characteristics that emerge as a result of the interaction of this structure with the environment, are compared with the theory of latency and emergence (kumūn-ẓuhûr theory) in Islamic thought. The theory of latency and emergence (kumūn-ẓuhûr theory) is a concept developed by Muslim theologians on the purpose of creation and the existential position of human beings. In this study, the question of how the concepts of genotype and phenotype can contribute to the understanding of human potentials in Islamic thought and how these potentials are realised under the influence of environmental factors is at the centre of the study. In this context, an attempt has been made to establish a link between genotype and phenotype, which are accepted as basic concepts in modern biology, and the theory of latency and emergence (kumūn-ẓuhûr theory) in Islamic theology. In particular, it is argued that the concepts of genotype and phenotype can be compatible with the explanations in Islamic theology on how human potential characteristics emerge. Furthermore, it has been tried to show that scientific research on human nature does not contradict the theological views that God plays an active role in the universe. In this respect, it is argued that the so-called scientific determinism, the view that human behaviour can be explained entirely by biological factors, can be reconciled with the divine act of creation. In this way, it has been claimed that scientific findings do not necessarily contradict religious beliefs; on the contrary, they can complement each other.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Biology , Latency and Emergence (kumûn-ẓuhûr) theory , Genotype , Phenotype

Kaynakça

• Aydın, İsmail Hakkı, Beyin Sizsiniz 2.0 Metaverse Beyinler Arası İnternet Dünya Beyin Ağı, Wbw. İstanbul: Girdap Yayınları, 2021.
• Bağdâdi, Abdulkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1995.
• Barış, Maide. Umut ve Kaygı Arasında Genetik Müdahale. İstanbul: BETİM, 2022.
• Câhız, Amr b. Bahr. “Kitmânü’s-sır ve hıfzu’l-lisân”. Resâ’ilü’l-Câhız. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1964.
• Câhız, Amr b. Bahr. Giysiler, Kitaplar, Öğretmenler ve Şarkıcı Kızlar Kitabı. çev. Muharrem Hilmi Özev. İstanbul: Kapra Yayıncılık, 2021.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitabü’d-Delâil ve’l-i‘tibâr ale’l-halk ve’t-tedbîr. Beyrut: Daru’n-nedveti’l-İslâmiyye, 1988.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 7 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965-1968.
• Can, Seyithan. “İnsan Davranışlarının Kökenleri ve Karşılıklı Etkileşimleri Bağlamında Kelâm-Nörobiyoloji İlişkisi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (15 Haziran 2024), 170-194. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1442616
• Can, Seyithan. “Marifetullah’ın Vücûbiyetine İlişkin Yaklaşımlara İnsanın Psikolojik, Genetik ve Nörobiyolojik Doğası Bağlamında Bir Çözümleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (15 Aralık 2023), 349-368. https://doi.org/10.18505/cuid.1342573
• Can, Seyithan. “Modern Anatominin Hareket Kuramı Ekseninde Klasik Kelâmın İnsan Fiilleri Anlayışına Uzlaşımcı Yaklaşım”. Kader 18/2 (2020), 570-586.
• Cansız, Hasan. “Kelâmda Hikmet Teorileri ve Hikmet-İlâhî Fiil İlişkisi”. Akif 53/1 (2023), 1-20. https://dx.doi.org/10.51121/akif.2023.29
• Carroll, Joseph vd. “A Cross-Disciplinary Survey of Beliefs About Human Nature, Culture, and Science”. Evolutionary Studies in Imaginative Culture 1/1 (31 Temmuz 2017), 1-32. https://doi.org/10.26613/esic/1.1.2
• Castéra, Jérémy. – Clément, Pierre. “Teachers’ Conceptions About the Genetic Determinism of Human Behaviour: A Survey in 23 Countries”. Science & Education 23/2 (Şubat 2014), 417-443.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Churchill, Frederick B. “William Johannsen and the Genotype Concept”. Journal of the History of Biology 7/1 (1974), 5-30.
• Crone, Patricia – Siurua, Hanna. “Al-Jāḥiẓ on Aṣḥāb al-Jahālāt and the Jahmiyya”. The Iranian Reception of Islam: The Non-Traditionalist Strands. 3 Cilt. Leiden: Brill, 2016, 196-211.
• Danışman, Nafiz. Kelâm İlmine Giriş ve Mu‘tezile Mütekellimlerinden Amr b. Bahr el-Câhız’ın Kitaplarından Parçalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1955.
• De Melo. - Martin, I. “Firing up the Nature/Nurture Controversy: Bioethics and Genetic Determinism”. Journal of Medical Ethics 31/9 (01 Eylül 2005), 526-530.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Ebû Rîde, Muhammed Abdülhâdî. Min şüyûhi’l-Mu‘tezile İbrâhim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâühü’l-Kelâmiyye’l-felsefîyye. Kahire: Dâru’n-Nedîm, 1989.
• Ess, Josef Van. “Kümûn”, The Encyclopaedia of Islam. ed. C. E. Bosworth vd. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Gericke, Niklas vd., “Exploring Relationships Among Belief in Genetic Determinism, Genetics Knowledge, and Social Factors”. Science & Education 26/10 (Aralık 2017), 1223-1259.
• Gildersleeve, Matthew. – Crowden, Andrew. “Genetic Determinism and Place”. Nova prisutnost XVII/1 (26 Mart 2019), 139-162.
• Griffiths, Paul. – Stotz, Karola, Genetics and Philosophy: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
• Güngör, Sümeyye. - Erdem, Ramazan. “Geneti̇k Determinizme Dair Kavramsal İnceleme”. 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (30 Eylül 2021), 660-674.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red alâ İbni’r-Râvendî el-mülhid. thk. H.S. Nyberg. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• İbn Fûrek, Ebûbekir Muhammed b. Hasen. Mücerredu Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘Arab. thk. A. Ali Kebîr vd. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, t.y.
• İnan, Sibel. “Genin Ötesine Geçmek: Biyoloji Eğitiminde Epigenetik”. İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dergisi, (26 Mart 2021), 74-89.
• İsfehânî, Râgıp. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. nşr. Mustafa Baz. y.y :Mektebut-u Nazar, t.y.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Karakuş, Abdulkadir. “A‘râf Suresi, 189-190. Ayetlerini Anlamak Bağlamında Yaratılışı Yeniden Düşünmek”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48/48 (2019), 279-302.
• Karakuş, Abdulkadir. “Kur’an Perspektifinden Din-Bilim İlişkisi”. Akif 52/2 (2022), 57-72. https://doi.org/10.51121/akif.2022.22
• Kegel, Bernhard. Epigenetik. çev. Sema Özgün. İstanbul: Say Yayınları, 2022.
• Kılıç, Türker. Yeni Bilim: Bağlantısallık Yeni Kültür: Yaşamdaşlık. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2022.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbn Hazm’da Kümûn ve Yaratma”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 193-218.
• Lewontin, Richard C. vd., Genlerimizden İbaret Değiliz. İstanbul: Yordam Kitap, 2015.
• Lidan, Sun vd., “Functional Mapping: How to Map Genes for Phenotypic Plasticity of Development”. Evolutionary Biology: Biodiversification from Genotype to Phenotype. ed. Pierre Pontarotti. Evolutionary Biology Meeting, Cham Heidelberg: Springer, 2015.
• Mansûr, Said H. The World-View of Al-Jahiz in Kitâb Al-Hayawân. İskenderiye: Daru’l-Maarif, 1977.
• Muskavitch, Marc A.T., “Genetic Determinism in the Post-Genomic Age”. Integritas: Advancing the Mission of Catholic Higher Education 3/1 (15 Ekim 2014), 1-21.
• Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu I. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Örsdemir, Fatmanur. “Âhiret Konularını Kelâm Kozmolojisiyle Temellendiren Eş‘arî Bir Âlim: İbn Humeyr Es-Sebtî”. Rize İlahiyat Dergisi 27 (Ekim 2024), 267-280. https://doi.org/10.32950/rid.1503241.
• P. Smith, George. - J. Burns, Thaddeus. “Genetic Determinism or Genetic Discrimination?”. Journal of Contemporary Health Law & Policy 11/1 (1994), 23-61.
• Schlichting, Carl D. “Phenotypic Integration and Environmental Change: What Are the Consequences of Differential Phenotypic Plasticity of Traits?”. BioScience 39/7 (01 Ağustos 1989), 460-464.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ebû Ali Mehnâ ve Ali Hasan Fâ’ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1993.
• Soysal, Esra Kartal, Gen Ötesi-İnsan Sonrası. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Strickberger, Monroe. Genetics. New York: The Macmillan Company, 1968.
• Taylor, Peter. – Richard, Lewontin. “The Genotype/Phenotype Distinction”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Zalta Edward N., 2021.
• Watson, James Dewey. Molecularbiology of the Gene. New York: W.A. Benjamin, 1970.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Cambridge: Harvard University Press, 1976.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kümûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kümûn
• Zwart, Hub. “Genetic Determinism”. Encyclopedia of Global Bioethics. ed. Henk Ten Have. Cham: Springer International Publishing, 2014.