Van/Üçpınar Örneği Işığında Doğu Anadolu’da Kilise Olarak Kullanıldığı Düşünülen Urartu Kaya Mezarları

Yıl 2021, Sayı: 1, 61 - 76, 30.06.2021

Davut Yiğitpaşa

Öz

MÖ 9.-7. yüzyıllar arasında Van Gölü çevresinde hüküm süren Urartu Krallığı kayalardan yararlanarak kale, tapınak, saray ve kaya mezarları yapmışlardır. Çoğunlukla kalelerin sarp ve ulaşımı zor yüzlerine yapılmış olan Urartu Kaya Mezarları, tek odalı ve çok odalı olmak üzere iki tipte karşımıza çıkar. Her ne kadar ana kayanın oyulmasıyla oluşturulmuş odanın mezar olduğuna ilişkin tasarım ve döşemler bulunsa da Urartu kaya mezarları ile kaya kiliselerinin de çoğunlukla sarp ve ulaşımı zor kayalara oyulan çok odalı ve nişli olmasından dolayı zaman zaman karıştırılmaktadır. Kaya odaları sığınak, ev, mezar, depo, ahır ve kilise gibi pek çok amaç için açılmıştır. Ayrıca başlangıçta mezar olarak açılan bir kaya odası sonra şapel, ev, depo ya da dervişlerin inziva odası olarak kullanmış ve sonraki kullanımlarına yönelik olarak değişiklikler ya da ekler yapılmıştır.
Urartu Kaya Mezarı olduğu ileri sürülen Van/Üçpınar’ın da gerek kiliselerin yapım tekniğinin farklı olması, gerekse Ermenice bir yazıtın olması ve apsis ile naos gibi birtakım döşemlere yer verilmiş olmasından dolayı buranın bir kaya mezarından ziyade kilise olduğu düşüncesindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Ermeni, Hristiyan, Kaya Kilisesi, Kaya Mezarı, Urartu

Kaynakça

• Başak, O., Yiğitpaşa, D., Yiğitpaşa, N.T., “Üçpınar Kaya Kiliseleri”, Arkeoloji ve Sanat, 159, Eylül-Aralık 2018, 117-130.
• Ceylan, A. Doğu Anadolu Araştırmaları II: ErzurumErzincan-Kars-Iğdır (2008-2014), Erzurum, 2015.
• Çevik, N. “Urartu Kaya Mezarlarında Ölü Kültüne İlişkin Mimari Elemanlar”, Türk Arkeoloji Dergisi, XXXI, 1997, 419-459.
• Çevik, N. Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000.
• Çilingiroğlu, A. Urartu Krallığı, Tarihi ve Sanatı, İzmir, 1997.
• Derin, Z. Demir Çağ’da Doğu Anadolu’da Ölü Gömme Gelenekleri, (Ege Üniversiesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 1993.
• Erdoğan, S. Doğu Anadolu Bölgesi Tek Odalı Kaya Mezarları: Kökeni, Gelişimi Ve Mimari Tipolojisi, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 2017.
• Haspels, C. H. E. The Highlands of Phrigia: Sites and Monuments, 1971.
• Karaca, Y. Doğu Anadolu Bölgesi Hıristiyan Dini Mimarisinde Jamatun Yapıları I, (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van, 2004.
• Karaosmanoğlu, M. “Urartu Kaya Mezarlarının Kökeni Üzerine”, Anadolu’da Doğdu-60. Yaşında Fahri Işık’a Armağan, (Ed. H. İşkan-G. Işın), İstanbul, 2004, 419-423.
• Koch, G. Erken Hıristiyan Sanatı, (Çev. A. Aydın), İstanbul, 2007.
• Konyar, E. “Urartu’da Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri”, Urartu-Biainili: Doğu’da Değişim: Transform/Urartu-Biainili ation in the East, (Haz. K. Köroğlu-E. Konyar), İstanbul, 2011, 204-229.
• Köroğlu, K. “New Observations on the Origin of the Single-Roomed Rock-Cut Tombs of Eastern Anatolia”, M. Alparslan, M. Doğan Alparslan, H. Peker (Eds.), Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. VITA. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, İstanbul, 2007, 445-456.
• Köroğlu, K. “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”, ArkeolojiSanat, CXXVII, İstanbul, 2008, 21-38.
• Köroğlu, K. “Urartu: Krallık ve Aşiretler / Urartu: The Kingdom and Tribes”, K. Köroğlu, E. Konyar (eds.), Urartu: Doğu’da Değişim / Transformation in the East, İstanbul 2011: Yapı Kredi Yayınları: 12-55.
• Mergen, Y. Evcim, S., Öztaşkın, G.K., “Bölgedeki Kaya Kiliseleri”, Frigya (Phrygia) Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi, (Olcay Uçkan, B.Y. (ed.), Tepebaşı Belediyesi Kültür Yayınları, Eskişehir 2010, 37-129.
• Olcay Uçkan, B. Y. (Ed.) Frigya (Phrygia) Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi, Tepebaşı Belediyesi Kültür Yayınları, Eskişehir 2010.
• Öğün, B. “Urartu Halk Mezarları”, Cumhuriyet’in 50. Yıldönümü Anma Kitabı, 1974, 443-469.
• Öğün, B. “Die urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, E. Akurgal (Ed.), The Proceedings of the X. International Congress of Classical Archaeology, Ankara-İzmir 23-30.IX.1973, Ankara, 1978, 61-67.
• Ötüken, Y. Ihlara Vadisi, Ankara, 1990.
• Özkaya, V. “Erzurum-Horasan-Aliçeyrek Köyü Yüzey Araştırması”, Araştırma Sonuçları Toplantısı, XI, 1993, 379-398.
• Sarıkçıoğlu, E. Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, İstanbul, 1983.
• Schäfer, H. P. “Die Inschrift Rusa II Argistehinis in Mazgirt-Kaleköy”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, 18, 1977, 249-268.
• Talbot, M. A. “Bizans Manastır Sistemine Giriş”, Cogito, 17, 1999, 161-176.
• Tarhan, T. “Tuşpa-Van Kalesi/Demir Çağ’ın Gizemli Başkentindeki Araştırma ve Kazılar”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (Ed. Oktay Belli), 2000, 191-200.
• Topaloğlu, Y. “Yeni Buluntular Işığında Kuzeydoğu Anadolu Kaya Mezarları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 2012, 131-163.
• Topaloğlu, Y.-Kılıç, M. “Doğu Anadolu Demir Çağı’nda Ölüm ve Ahiret İnancı”, Anadolu’nun Eski Çağlarında İnanç Olgusu ve Yönetim Anlayışı, (Eds. L. G. Gökçek, E. Yıldırım, O. Pekşen), 2021, 533-562.
• Yiğitpaşa, D. Van-Altıntepe Nekropolü Sunu Kapları, (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale, 2002.
• Yiğitpaşa, D. “Urartu Ölü Gömme Gelenekleri ve Ölümle İlgili Ritüeller”, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, XXV, 2010, 177-202.
• Yiğitpaşa, D. “Van/Altıntepe Urartu Nekropolü Sunu Kapları”, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, XXVI, 2011, 111-153.