Endülüs Arap Edebiyatında Edebu’l-İstisrah Kavramı ve Gelişim Seyri

Yıl 2024, , 142 - 166, 30.06.2024

Naim Hank Sultan Şimşek

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.07

Öz

Endülüs Devleti dönemi bilim, kültür, sanat, dil ve edebiyat alanlarında yaşanan gelişmeler nedeniyle İslam medeniyetinin altın dönemlerinden biri olarak kabul edilir. Emevî Devleti’nin yıkılışı ile doğudan Endülüs coğrafyasına göç eden Emevîler buraya İslam medeniyetini ve kültürünü taşımış, batının bilim hayatında temel alınmış olan pek çok ilmi, edebi, kültürel ve sanatsal etkinliğin vucud bulacağı ortamı oluşturmuşlardır. Uzun süre bilim ve medeniyette parlak çalışmaların ortaya konulduğu Endülüs’ün ilerleyişi, hakimiyet sınırlarının genişlemesi, toplum içinde hizipleşmenin artması, iktidar kavgalarının baş göstermesi ve etraftaki düşmanlarının çokluğu nedeniyle önce duraklamış, sonra da yaklaşık dört buçuk asır süren bir yıkılış dönemine geçmiştir. Bu dönemde Endülüs’te Müslüman topluluklar uğradıkları saldırılar yüzünden çok büyük acılar çekmiş ve bu acılar dönemin edebiyatında da yankısını bulmuştur. Edebiyat toplumların hafızası, edebi metinler bu hafızanın göstergeleridir. Tarihi anlamak, anlamlandırmak ve gerekli dersleri almak için edebi metinleri anlamak önemli bir husustur. Bu bağlamda Endülüs yıkılışından önceki son dört yüzyılda sahneye çıkan ve ediplerin Endülüs içerisinde ve dışarısında bulunan Müslüman emirliklerden, kendilerine musallat olmuş bela ve düşmanın defedilmesi için yardım istemek amacıyla inşa ettikleri istisrâh edebiyatı bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. istisrâh edebiyatı 456/1046 yılında Endülüs’teki ilk şehrin, Berbuşter’in (Barbastro) kaybedilişi ile başlamış ve Endülüs’te İslam’ın temsil edildiği şehirlerin sonuncusu olan Gırnata’nın 898/1492 yılında düşmesine ve nihayet bölgedeki Müslümanların dışarı ile irtibat kuramayacak şekilde baskılandıkları azınlıklar dönemine kadar sürmüştür. Biz de makalemizde, genel itibarıyla Endülüs’ün yıkılışından önceki bu dört buçuk asırlık zamanı aralığını ele aldık. Bu nedenle makalemizin kapsamında yer alan isimlerin, kasidelerin ve metinlerin çoğu bu zaman aralığına aittir. Bu çalışmamızda, tarihsel süreçle beraber özel olarak Endülüs edebiyatında yer alan İstisrâh edebiyatının tarifi yapılmıştır. İstisrah kelimesinin lugavi anlamı incelenerek eş anlamlı olarak verilen istincâd, istigase gibi kelimelerle kıyaslanarak istillahi anlamı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu edebî türün doğuşu ortaya çıkış sebepleri de zikredilmiştir. Bunu yapılırken Endülüs Arap edebiyatının bir parçası olan bu türün, ardındaki kültürel mirası ve tarihi şahitliği ortaya çıkarmak hedeflenmiştir. Böylece en zor dönemlerinde yardım istemek, seslerini İslam alemine duyurmak ya da Endülüs’teki İslam toprağı olarak kalmış son yerleri korumak için dikkatleri çekmek niyetiyle yazarak kendilerinden sonrakilere bir miras olarak da bıraktıkları edebi zenginliğin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu çalışma Endülüs edebiyatının İstisrâh türünü tarihi açıdan incelemesi yönüyle önem arz etmektedir. Endülüs dönemi Arap Edebiyatı ile ilgili kitap, tez, makale türünde çalışmalar bulunmakla birlikte, İstisrah türünü müstakil olarak ele alan ayrıntılı çalışmalara rastlamamış olmamız araştırmamızın önemini artırmaktadır. Diğer yandan çalışma genelinde bir bütünün parçalarını oluşturan birkaç soruya cevap bulmak amaçlanmıştır. Bu sorular kısaca şu şekildedir: Endülüs edebiyatında istisrâhın mahiyeti nedir? Bir edebi tür olarak ne zaman kullanılmaya başlanmıştır? Ortaya çıkış ile gelişim süreçleri nelerdir? Tarihi arka plana bağlı olarak gelişim seyri nasıl olmuştur? Yöntem olarak Endülüs dönemini ele alan temel kaynaklar taranmış, belirlenen tarih aralığına ait şiir divanları ve nesir metinleri istisrah özelinde taranmıştır ve istisrah türünün mersiye, medih gibi Arap şiirinin diğer konularıyla iç içe geçtiği görülmüştür. Araştırma neticesinde İstisrah türünün düşmanın amansız saldırı ve baskıları karşısında çaresiz kalındığında yakın ve uzak müttefiklerin duyması amaçlanarak satırlara ve dizelere edebi uslupla dökülmüş bir yardım çığlığı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu edebi türün düşman baskısı ve saldırıları arttıkça daha da yoğunlaştığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Endülüs Edebiyatı, İstisrâh Edebiyatı, Yardıma çağırmak Edebiyatı, Arap Dili ve Belagatı

Edebu'l-İstisrah Concept and Its Course of ‎Development in Andalusian Arabic Literature

Öz

The Andalusian Islamic State period is regarded as one of the pinnacles of Islamic civilization due to advances in science, culture, art, language, and literature. With the collapse of the Umayyad State, the Umayyads migrated from the east to the geography of Andalusia, bringing Islamic civilization and culture with them, as well as creating an environment in which many scientific, literary, cultural, and artistic activities based on Western scientific life occurred. ‎ Andalusia's development, which had produced brilliant works in science and civilization for many generations, was first halted due to the expansion of the borders of dominance, the increase of factions within the society, the emergence of power struggles, and the multitude of enemies around, and then entered a period of collapse that lasted approximately four and a half centuries. During this time, Muslim communities in Andalusia suffered immensely as a result of the conflicts they faced, and their plight became apparent in historical literature. Literature is the community's memory, and works of literature serve as evidence of that remembrance. Understanding literary works is essential for comprehending, making sense of, and learning the vital lessons from history. In this context, the istisrah literature, which emerged in the last four centuries before Andalusia's fall and was constructed by scholars to ask for help from Muslim territories inside and outside Andalusia to get rid of the troubles and enemies that were ravaging them, is the focus of this article.‎ Istisrah literature began with the downfall of the first metropolis in Andalusia, Berbuşter (Barbastro), in 456/1046 and lasted until the fall of Granada, the last of Andalusia's Islamic castles, in 898/1492. It lasted throughout the time of minorities, during which Muslims in the surrounding areas were persecuted and unable to contact the outside world. We focused our study on the four and a half centuries preceding the downfall of Andalusia. As a result, alm This research describes Istisrah literature, which is especially included in Andalusian literature, as well as the historical process behind it. By studying the lexical meaning of the term istisrah and comparing it to synonyms such as Istinjad (Rescue) and Istigase (screechy), the terminological meaning has been attempted to be stated. The origins and motivations for establishing this literary genre are also presented. The aim is to highlight the rich cultural heritage and historical testimony that supports this Andalusian literary genre. Thus, it is intended to bring to light the literary richness they left as a legacy, which they composed intending to seek helps in their most difficult moments, to make their voices heard.ost all the names, eulogies, and speeches in our study date back to this historical period. Although there are studies in the form of books, theses, and articles on Andalusian Arabic literature, the fact that we have not come across extensive works dealing with the Istisrah genre independently highlights the significance of our research. On the other hand, within the scope of the study, the aim is to identify answers to some provides that are part of an overall in total. These questions are purely outlined as follows: What exactly is the concept of istisrah in Andalusian literature? When was it first used as a literary genre? What are the causes of its emergence and growth? What was the course of development based on the historical context? As a method of research, the fundamental materials dealing with the Andalusian era were scanned, as well as the poetry and prose writings from the necessary chronological range for istisrah. It has been observed that the Istisrah genre is interwoven with other aspects of Arabic poetry, such as elegy and eulogy. concerning the findings, the Istisrah genre is a cry for aid expressed in a literary form to be heard by close and distant allies when one is powerless against the enemy's persistent attacks and pressures. This literary genre is expected to intensify as enemy pressure and attacks rise.

Anahtar Kelimeler

Andalusian Literature, Calling for Help Literature, The Meaning of Istisrah, Arabic Language and Rhetoric

Kaynakça

• ‘Abâse, Muḥammed. el-Muvaşşaḥât ve’l-Ezcâl. Cezayir: Dâru Ummi’l-Kitâb li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2012.
• ‘Adnân, Muḥammed ‘Abdullâh. Devletu’l-İslâm fi’l-Endelus. 1 Cilt. Kahire: Matba‘atu’l-Hancî. 4. Basım, 1997.
• ‘Atîk, ‘Abdul ‘Azîz. Târîḫü’l-Edebi’l-‘Arabî Fi’l-Endelus. Beyrut: Dâru’l Nahdati’l-‘Arabiyye,1976.
• ‘Uzrî, Aḫmed B. ‘Omar b. Enes. Nusûs ‘Ani’l-Endelus. Madrid: Matba‘atu Ma‘hedi’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1965.
• Dabbî, Ebû Ca‘fer Aḥmed b. Yaḫyâ. Buğyetu’l-Multemis fî Târîḫi Ricâli Eḥli’l-Endelus. Kaḥire: Dâru’l-Kâtibi’l-‘Arabî, 1967.
• Dâye, Muḥammed Rıdvân. Ebu’l-Bekâ er-Rundî Şâ‘iru Risâi’l-Endelus. Riyad: Âlemu’l-Kutub, 1986.
• Ebu’l-Fazl, ‘İyâd b. Mûsâ b. ‘İyâd, el-Ğunye. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1982.
• Ebu’l-Ḥasen, ‘Alî b. Mûsâ. el-Muğribu fî ḥilyi’l-Mağrib. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 3. Basım,1955.
• Ebu’l-Ḥasen, ‘Alî İbn Bessâm. ez-Zeḥîra fî Meḥâsini Eḥli’l-Cezîra. 2 Cilt. Tunus: ed-Dâru’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 1. Basım, 1981.
• Ebu’l-Kâsım, b. Beşkûl. es-Sılatu fî Târîḥi Eimmeti’l-Endelus. Kahire: Mektebetu’l-Ḥancî. 1. Basım, 1955.
• Fâsî, ‘Alî b. Ebî Zer. el-Enîsu’l-Mutrib. Fas: Dâru’t-Tıbâ‘a el-Medresiyye. 1843h.
• Fîrûzâbâdî, Muḥammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muḥît. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Ḥamevî, Yâkût, Mu‘cemu’l-Buldân. Beyrut: Dâru Sâdir, 1. Basım, 1993.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Nşr. ‘Abdullâh ‘Alî el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbnu’l-Ebbâr, Kudâ‘î. ed-Dîvân. thk. ‘Abdusselâm el-Herâs. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 2. Basım, 1985.
• Kessâs, Sâfiye. Nuhâtu’l-Endelus ve Cuhûduhum fi’d-Dersi’n-Nahvî. Cezayir: Tîzî Vizû Mevlûd Ma ‘merî Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Kurtubî, Ebû ‘Abdillâḥ Muḥammed Şemsuddîn. el-Câmi‘ li-Aḥkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Levi, Provencal. Historie de L’es pagne Musulmane. Leiden: Tome premier, 1950.
• Makkarî, Şiḥâbuddîn Aḥmed b. Muḥammed. Nefḥu’t-Tîb min Ğusni’l-Endelusi’r-Ratîb. 2 Cilt. Beyrut: Daru Sâdir, 1997.
• Merâkeşî, İbn İzârî. el-Beyânu’l-Muğrib fî Aḫbâri’l-Endelus ve’l-Mağrib. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 3. Basım, 1983.
• Merâkeşî, Muḥyiddîn. el-Mu‘cib fî Telḫîsi Aḫbâri’l-Mağrib. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1. Basım, 2006.
• Şa‘ke, Mustafâ. el-Edebu’l-Endelusî Mevzû‘âtuhû ve Funûnuhû. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1979.
• Şâkir, Aḫmed Muhammed. Abdusselâm Ḥârûn. el-Mufaddaliyât. Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif, 6. Basım, t.y.
• Şevkî, Ebû Ḥalîl. Zellâka. Şam: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1980.
• Tâḫir b. ‘Âşûr, Muḥammed. et- Tâḫir ve’t-Tenvîr. 1 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’-Neşr, 1984.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz, Murtazâ. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ḥidâye, t.y.
• Zeyyât, Ahmed vd.. el-Muʿcemü'l-vasîṭ. nşr. Mecma‘u’l-Luğati’l-‘Arabiyye. 2 Cilt. Mısır: Dâru’d-Da‘ve, , t.y.
• Ziriklî, Ḫayruddîn. el- A‘lâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn,15. Basım, 2002.