Cahiliye Dönemi Araplarında Hukukun Kaynağı Problemi

Yıl 2024, , 264 - 284, 30.06.2024

Mustafa Kelebek Emre İlbars

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.11

Öz

İslam öncesi Arap Yarımadası, çeşitli sosyo-ekonomik ve kültürel dinamiklerin etkisi altında olan bir bölgeydi. Bu dönemde Cezîratü’l-Arab çöldeki bedevi kabilelerinden, şehirleşmiş Hadarî topluluklara kadar geniş bir yelpazede yaşam biçimleriyle tanınmaktaydı. Özellikle Müşrikler, putperest inanç sistemine sahip olan ve çeşitli tanrı ve tanrıçalara tapınan Araplar olarak bilinmekteydiler. Bu şirk inançarı, kabile taassubuyla birleştiğinde Arap toplumunun sosyo-ekonomik ve kültürel yapısının oluşmasında ana role saipti. Zira Cahiliye dönemi Araplarının dinî ve kabilevî bağları, insanların kimliklerini belirlemede ve toplumsal yapıyı korumada önemli bir rol oynamaktaydı. Ancak bu toplumun yaşam tarzı, çeşitli sosyal ve dinî sorunları da beraberinde getirdi. Putperestliğin hâkim olduğu bu ortamda merkezi bir devlet sistemine de sahip olmamaları bu problemleri daha da derinleştirdi. Çünkü o dönemde Arap Yarımadası'nda yaşayan kabileler, genellikle kendi içlerinde kabile asabiyetine dayanan özerk bir toplum olarak hareket etmekteydiler. Cahiliye dönemi Araplarında hukuk sistemi şirk ve kabile asabiyeti çevresinde şekillenmişti. Bu sebeple İslam öncesi Arap toplumunun hukukunun incelenmesi, hukukun kaynağını ve evrimini anlamak açısından değerlidir. Zira Cahiliye dönemindeki hukuki uygulamalar, sonraki hukuk sistemlerine olan etki ve benzerlikleri bakımından hukukun evrimini anlama konusunda bir anlayış sağlayabilir. Bu bağlamda, geçmişten gelen tecrübelerin ve örneklerin, günümüzdeki hukuk anlayışını ve uygulamalarını şekillendirmede önemli bir rol oynadığı düşünülebilir. İslam öncesi Arap toplumunda hukukî anlaşmazlıklar genellikle kabile içerisinde çözülürdü. Kabile liderleri, toplumun düzenini sağlamak ve çatışmaları önlemek için otorite konumundaydılar. Ancak bu sistemin hem temellendirilmesinde hem de uygulanmasında önemli problemler de vardı. Nitekim kabileler arasında sürekli bir rekabet ve çatışma ortamının içerisinde bir hukuk sisteminin uygulanması bu hukuk sisteminin kaynağının sorgulanmasını da beraberinde getirmişti. Çünkü Cahiliye toplumunda yazılı bir hukuk sistemi yoktu ve adalet, genellikle kabile liderlerine ya da kişisel yetki ve kabul görmüş ahlaki normlara dayanıyordu. Özellikle de Hadarî toplumun bu sisteme dahil olmasıyla birlikte daha da karmaşık bir hukuk yapısı ortaya çıkmıştı. Zira ticaretin ve farklı kültürlerin etkileşimleri yeni hukuki ihtiyaçları beraberinde getiriyordu. Bununla birlikte dinî inançlar da hukukun belirlenmesinde etkiliydi. Cahiliye Arapları için, bazı hukuki kavramlar ve kurallar, putperest inançlarla ilişkilendirilmişti. Buna bağlı olarak da Cahiliye dönemi Araplarında hukukun kaynağı genellikle geleneksel normlardan, adetlerden ve liderlerin otoritesinden gelmekteydi. Ancak her iki toplumda da yazılı hukuk belgelerinin ve şehir yaşamının etkisiyle hukukun daha karmaşık bir yapıya evrildiği görülmektedir. Biz de bu çalışmamızda risalet öncesi Cahiliye toplumunda, hukuk algısı ve hukukun kaynağının ne olduğu konusunu değerlendirerek söz konusu karmaşık yapıyı daha da anlaşılabilir hale getirmeyi hedeflemekteyiz. Bunun için de öncelikle hukuk kurallarının vâzıı ve temel prensipleri açısından, hukuk sistemleri özetle incelenmektedir. Çalışmamızda Hz. İbrahim ve İsmail Peygamberlerden itibaren merkezi konuma sahip olan Mekke şehri ve bünyesindeki Ka’be merkezli bir tarih algısının, Araplar üzerindeki hukuki etkinliği ve İslam risaletine aykırı yönlerine yer verilmektedir. Aynı zamanda bu toplumda yürürlükte olan ve İslam risaletiyle çelişen ilkelerine de işaret edilmektedir. Bu değerlendirmeleri yaparken söz konusu düzenin günümüzdeki modern hukuk sistemleriyle benzerlik ve farklılıklarına değinilmesi konuya daha bütüncül pencereden bakabilmemize imkân sağlayabilir. Zira günümüzdeki modern hukuk sistemleri, yazılı yasalar, anayasalar ve kurumsallaşmış yargı mekanizmalarıyla şekillenir. Bu yönüyle de hukuk, genel olarak kişiler arası ilişkileri düzenleyen, ahlaki değerlere bağlı, topluma katkı sağlamayı hedefleyen ve yaptırımcı nitelik taşıyan bir kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre de hukukun axiolojik, finalist ve normatif nitelikler taşıması beklenir. Cahiliye dönemindeki hukuk sistemiyle aralarındaki en temel farklardan birinin de bu olduğu düşünülebilir. Bu yönüyle çalışmamızda İslam hukuku ve Siyer ilmi kapsamında İslam öncesi Arap toplumunda hukukun kaynağına dair interdisipliner olarak incelenen konular, Cahiliye dönemi ve öncesindeki toplumsal yapıların karmaşıklığını ve çeşitliliğini yansıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, İslam Tarihi, Cahiliye Dönemi Hukuku, Daru’n-Nedve, Nesî Uygulaması

In The Jahiliya Arabs the Problem of The Source of Law

Öz

The pre-Islamic Arabian Peninsula was a region under the influence of various sociocultural dynamics. During this period, the Arabian Peninsula was known for a wide range of lifestyles, from Bedouin tribes in the desert to urbanised Hadarî communities. Especially the polytheists were known as the Arabs who had an idolatrous belief system and worshipped various gods and goddesses. These beliefs of theirs, combined with tribalism, are one of the main factors in forming the structure of the society in question. The religious and tribal ties of the Arabs of the Jahiliyya period played an important role in determining the identity of the people and protecting the social structure. However, the lifestyle of this society brought along various social and religious problems. In particular, issues such as ensuring justice, resolving inter-tribal disputes and social inequality were among the important problems faced by the society in question. In this environment where idolatry and polytheism were dominant, the fact that they did not have a centralised state system further deepened this problem. Because the tribes living in the Arabian Peninsula at that time generally acted as an autonomous society based on tribal asabiyyah within themselves. The legal system in the Arabs of the Jahiliyya period was shaped around these characteristics. Disputes were usually resolved within the tribe, and leaders were in a position of authority to maintain order in society and prevent conflicts. However, there were also significant problems in both the grounding and implementation of this system. Because the implementation of a legal system in an environment of constant competition and conflict between tribes brought with it the questioning of the source of this legal system. Because there was no written legal system in the Jahiliyya society and justice was generally based on tribal leaders or personal authority and accepted moral norms. However, with the inclusion of Hadarî society in this system, a more complex legal structure emerged. The interactions of trade and different cultures brought new legal needs. However, the source of law in both societies was primarily social norms and customs. In addition, religious beliefs were also effective in determining the law. For the Jahiliyya Arabs, some legal concepts and rules were associated with pagan beliefs. Accordingly, the source of law in the Arabs of the Jahiliyya period generally came from traditional norms, customs and the authority of leaders. However, it is seen that the law evolved into a more complex structure with the influence of written legal documents and urban life in both societies. In this study, we aim to make this complex structure more understandable by evaluating the perception of law and the source of law in the pre-prophetic Jahiliya society. For this purpose, firstly, legal systems are briefly analysed in terms of the originator and basic principles of legal rules. In our study, the legal effectiveness of the perception of history centred on the city of Mecca and the Ka'ba, which has had a central position since the Prophets Abraham and Ismail, on the Arabs and the aspects contrary to the Islamic prophethood are included. The principles that are in force in this society and contradict the Islamic Prophethood are pointed out.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Islamic History, Jahiliyya Period Law, Dar al-Nadwa, Nesi Practice

Kaynakça

• Abdulkerîm, Halîl. el-Arab ve’l-Mer’etu, Hafriyyetün fi’l-İstîri’l-Muhayyem. Beyrut: Dâru’l-intişâri’l-Arabî, 1998.
• Abdullah, Nâsır b. Muhammed. ‘dâtu Ehli’l Cahiliyye. Beyrût: Dâru’l-Ğavsânî li’d-Dırâseti’l-Kur’âniyye, 2019.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fî Târihi’l-Arab Kable’l-İslam. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin Mektebetü’n-Nehda, 1969.
• Âlûsî, Mahmûd Şükrî. Bulûğu’l-Ereb fi Marifeti Ahvâli’l-Arab. thk. Muhammed Behcet el-Eserî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Apak, Adem. “İslam Öncesi Dönemde Mekke İdare Sistemi ve Sivasetinin Oluşumu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/10 (2001), 178.
• Baysa, Hüseyin. Hukuku Sosyolojisi Açısından Vahiy Döneminde Ticari Hayat. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu’l-Eşrâf. Thk. Riyâd Ziriklî Süheyl Zekkâr. Beyrut: Daru’l Fikr, 1417.
• Coulson, J. Noel. “İslam Hukukunun Çatışma ve Gerilim Alanlarından Biri Olarak Vahiy ve Akıl”. çev. Ferhat Koca. Marife Dinî Araştırmalar Dergisi 3/3 (Aralık 2003), 344.
• Daş, Fuat. Câhiliye Döneminde Arap Savaşları. İstanbul: Hiper Yayınları, 2019.
• Demir, Ömer vd. Sosyal Bilimler Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Yayıncılık, 1992.
• Fayda, Mustafa. “Câhiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7-17. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hallaf, Abdulvehhab. İlmu usuli’l-fıkh. Kahire: Mektebetü’d-Da’veti’l-İslamiyye, 2002.
• Hudarî, Muhammed. Târihu’t-teşrîi’l-İslamî. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1985.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Eyyûb el-Hımyerî İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk. : M. es-Sekkâ-İ. el-Ebyârî-A. Şelbî. Kahire: y.y., ts.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. et-Tabakâtu’l-Kubrâ. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
• İlbars, Emre. “Muhammed Reşid Rıza’nın el-Vahyu’l-Muhammedî Eseri Bağlamında Peygamber Tasavvuru ve Islah Düşüncelerinin Değerlendirilmesi”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkileri Merkezi Dergisi 8/2 (Aralık 2022), 239.
• İnan, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayıncılık, 2009.
• Kelebek, Mustafa. “İslam Hukuk Felsefesi Açısından Medine Vesikası”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (Haziran 2000), 325-374.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmet Kitapevi, 2019.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi’ Li Ahkâmi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Mustafa es-Sakka. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1405.
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/33. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1997.
• Nüveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdulvahhâb. Nihâyetu’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Thk. Dr. Ali b. Mulhim. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424.
• Ruhi Fığlalı, Ethem. “Dârünnedve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8/555. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Sahmî, Salih b. Sa’d. el-Kutûf ed-Devânî fi Şerhi Nûniyyeti’l-Kahtânî. Cezair: Dâru’l-Mîrâsi’n-Nebevî, 1435.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”. Milel ve Nihal 11/1 (Nisan 2016), 9-50.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İlk Dönem İslam Tarihi Kaynaklarına Göre Cahiliye Araplarında Ahiret İnancı”. Milel ve Nihal 13/1 (Ağustos 2016), 71-109.
• Şafak, Ali. “İslam Hukukunun Tekevvünü ve Tedvini Konusunda Gösterilen Faaliyetler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (Haziran 1975), 138.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413.
• Şükrî, Mahmûd. Bulûğu’l-Ereb fî Ma‘rifeti Ahvâli’l-‘Arab. Thk. Muhammed Muhammed Behcet el-Eserî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-Kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir. Târîhü’t-Taberî. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl el-İbrahim. Mısır: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Umur, Ziya. Roma Hukuku. İstanbul: Üniversiteler Matbaası, 1970.
• Uslu, Recep. “Hums”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/364. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Varıcı, Adem. Câhiliye Devrinde Bedevîler ve Sosyo-Kültürel Hayatları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2023.
• Zekeriya, Erkut. Câhiliye Dönemi Ceza Hukuku ve İslâm Ceza Hukukuna Etkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı İslâm Hukuku Bilim Dalı, 2022.