Fatih Sultan Mehmed’in Emriyle Molla Hüsrev Tarafından Arapçaya Çevrilen Esâsü’l-İktibâs fi’l-Mantık Tercümesi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, , 3 - 56, 22.06.2021

Ferruh Özpilavcı

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2021.7.1.01

Öz

13. yüzyıl İslâm dünyası, mantık tarihi bakımından büyük mantıkçıların ve zirve eserlerin ortaya çıktığı, bilimsel açıdan oldukça verimli bir dönemdir. Kuşkusuz bu yüzyılın felsefe ve mantık alanında en önde gelen simalarından biri, büyük matematikçi, mantıkçı ve filozof Nasîrüddin Tûsî’dir (ö. 1274). Pek çok değerli eserler vermiş olan Tûsî’nin kaleme almış olduğu Esâsü’l-İktibâs fi’l-Mantık isimli çalışması, İbn Sînâ’nın (ö. 1037) meşhur ansiklopedik felsefe eseri, Kitâbü’ş-Şifâ’nın mantığa dair ilk dokuz kitabını kendine model almış, çağına kadarki tüm meseleleri de kuşatıp yetkin bir ifade ve özgün katkılarıyla İslam mantık tarihinin şaheserleri arasında yer almıştır. Siyasi alandaki başarıları gibi bilimsel ve kültürel alanda da önemli faaliyetler gerçekleştirmiş olan Fatih Sultan Mehmed (ö. 1481), Farsça yazılmış olan bu önemli mantık eserinin, daha yaygın ve faydalı bir işlevselliğe kavuşması için Şeyhülislam Molla Hüsrev’e (ö. 1480) Arapçaya çevrilmesini emretmiş ve bu önemli görevi, kendisi de büyük bir fakih ve mantıkçı olan Molla Hüsrev başarıyla tamamlayarak tercümesini Padişaha sunmuştur. Bu tercümenin ikisi bizzat mütercimi tarafından yazılan pek çok nüshası günümüze ulaşmıştır. Bu makalede Esâsü’l-İktibâs fi’l-Mantık adlı eser ve bu eserin söz konusu tercümesi incelenip değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, İslam Mantık Tarihi, Nasîruddin Tusi, Osmanlı Düşüncesi, Molla Hüsrev, Fatih sultan Mehmet

Teşekkür

Yazma Eser Uzmanı Abdullah Öztop'a teşekkürlerimi ifade etmek isterim.

An Investigation on the Translation of Asâs al-Iqtibâs fi'l-Mantık, which was Translated into Arabic by Mullā Ḫüsrev by the Order of Mehmed II The Congueror

Öz

The Islamic world in the 13th century is a very scientifically productive period, when great logicians and great works emerged in terms of logic. Undoubtedly, one of the leading figures of this century in the field of philosophy and logic is the great mathematician, logician and philosopher Nasīr al-Dīn al-Tūsī (d. 1274). al-Tūsī, who has produced many valuable works, has written his work named Asâs al-Iqtibâs fi'l-Mantık. (The Basis of Acquisition). It has been modeled on the famous encyclopedic philosophical work of Ibn Sīnā-Avicenna (d. 1037), the first nine books of Kitâb al-Şifā (The Cure) on logic. The work has been among the masterpieces of the history of Islamic logic with its competent expression and original contributions, encompassing all matters up to its age. Ottoman Sultan Mehmed II The Conqueror (r. 1451-1481), who carried out important activities in the scientific and cultural field as well as his achievements in the political field, ordered this important work of logic written in Persian to be translated into Arabic from Shaykh al-Islam Mullā Ḫüsrev (d. 1480) in order to have a more common and useful functionality. And Mullā Ḫüsrev, who was also a great jurist and logician, successfully completed this important task and presented his translation to the Sultan. Many copies of this translation have survived, two of which were written by the translator himself. In this article, the work named Esâsu’l İktibâs fi'l-Mantık and its translation in question have been examined and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Logic, Islamic Logic, Nasīr al-Dīn al-Tūsī, Ottoman Thought, Mullā Ḫüsrev, Mehmed II The Conqueror

Kaynakça

• Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1982.
• Âgâ Büzürg-i Tahrânî. ez-Zerî’a ilâ Tesânîfı’ş-Şî’a, Haz. Alî Nakî Münzevî ve Ahmed Münzevî, Beyrut 1403/1983.
• Ahmed Efendi, Taşköprîzâde. eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye. Haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Ahmed-i İlâhî. Tercüme-i Miftâhu’l-Gayb. Yusuf Ağa 414: 1b-423a (1-845 sayfa). Konya Yusuf Ağa Ktp.
• Ahmed-i İlâhî. Tercüme-i Miftâhu’l-Gayb. Pertev Paşa (Selimiye) 278M: 1b-145b. Süleymaniye Ktp.
• Atçıl, Abdurrahman. “Mobility of Scholars and Formation Self-Sustaining Scholarly System in the Lands of Rūm during the Fifteenth Century”. Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia. Ed. Andrew Peacock - Sara Nur Yildiz. 315-332. Würzburg: Ergon, 2016.
• Atçıl, Abdurrahman. Âlimler ve Sultanlar. Çev. Gürzat Kami. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Aydın, Cengiz. “Ali Kuşçu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2:408-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• el-Bağdâdî Alî Yahyâ b. Îsâ b. Alî b. Cezle . Tercüme-i Taḳvîmü’l-Ebdân fî Tedbîri’l-İnsân. Ayasofya 3587: 1b-56b. Süleymaniye Ktp.
• el-Bistâmî, Musannifek Alâüddin Ali b. Muhammed eş-Şahrûdî. Şerhu'r-Risâleti'ş-Şemsiyye bi'l-Fârisiyye. Ayasofya 2557: 1b-261a. Süleymaniye Ktp.
• Cihan, Ahmet Kamil. “Fatih Dönemi İlim Hayatı ve Hocazâde”. Uluslararası Hocazâde Sempozyumu, Bursa, Ekim 22-23, 2010. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2011. 59-85.
• Coşkun, Abdülkadir. İbn Sînâ Felsefesinde Retorik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Çelik, İmam Rabbânî. “XV. yy. Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar”. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi. 2020.
• Demirkol, Murat. Tûsî’nin İbn Sina Savunması. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Durusoy Ali ve Mehmet Demir. “Ebû’s-Senâ Şemseddin El-İsfahânî’nin Nâzir u’l-‘Ayn Adlı Mantık Eserinin Takdim ve Tahkiki”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1, sy. 2, (Güz 2015): 119-146.
• Durusoy, Ali. “İbn Sînâ’nın El-Mu‘cezü’s-Sağîr fi’l-Mantık Adlı Risâlesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 13-14-15, (1995-1997): 143-166.
• Erünsal, İsmail E.. “Fatih Sultan Mehmed’in İlgi Duyduğu Kitaplar ve Kütüphanesi”. Düşten Fethe İstanbul. 203-212.İstanbul: Üsküdar Belediyesi Başkanlığı Kültür Yayınları, 2015.
• el-Fârâbî, Ebû Nasr. Şerhu’l-Fârâbî li Kitâbi Aristûtâlis fi’l-İbâre. Nşr. Wilhem Kutsch-Stanley Marrow. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1971.
• Fazlıoğlu, İhsan. “er-Risâletü’l-Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 129-130. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Gafarov, Anar. “Nâsıruddin Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41: 442-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Gutas, Dimitri. Avicenna and Aristotelian Tradition. Leiden-Boston: Brill, 2012.
• Hızır Bey. Tercüme-i Metâliu’l-Envâr. Ayasofya 2488. Süleymaniye Ktp.
• Hüsrev, Molla. Tercemetü Esâsi’l-İktibâs fi’l-Mantık. nşr. Hasan eş-Şâfiî ve Muhammed Sâid Cemâlüddin. 1. Cilt. Kahire: el-Meclisu’l-A’la li’s-Sekâfe, 2004.
• Hüsrev, Molla. Tercemetü Esâsi’l-İktibâs fi’l-Mantık. Topkapı III. Ahmed, 3428. Topkapı Saray Ktp.
• Hüsrev, Molla. Düreru’l-Hukkâm fî Şerhi Gureri’l-Ahkâm. 2. Cilt. İstanbul: Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniyye, 1319/1901-02.
• Hüsrev, Molla. Gurerü’Ahkâm. Topkapı III. Ahmed, 1032/1: 3b-152b. Topkapı Saray Ktp.
• Hüsrev, Molla. Risâle fî Usûli’l-Fıkh. Topkapı III. Ahmed, 1032/2; 153b-159b. Topkapı Saray Ktp.
• İbn Nedîm, el-Fihrist. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• İnalcık, Halil. “Mehmed II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28: 395-407. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhülislâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39: 91-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• el-Kâtibî, Necmeddin. Şemsiyye Risalesi. Thk. Çev. ve Şerh Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Koca, Ferhat. “Molla Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30: 252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Koca, Ferhat. “Molla Hüsrev’in Hayatı, Eserleri ve Kişiliği”. (Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu, Bursa, Kasım 18-20, 2011), Bursa 2013.
• Merkez-i Büzürg-i İslâmî. “Cürcânî, Rükneddin”. Dânişnâme-i Büzürg-i İslâmî. C. 17. 6490. Erişim 12.06.2021. http://lib.eshia.ir/23022/17/6490
• Müderris-i Razavî, Muhammed Takî. “Medhal”. Kitâbu Esâsü'l-İktibas içinde. Thk. Seyyid Mîrzâ Muhammed Takî Müderris-i Razavî. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1989.
• Özpilavcı, Ferruh. Ebherî Îsâgûcî ve Şerhi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Özcan, Tahsin. “Veliyyüddin Cârullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43: 38-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Râzî, Fahreddin. el-Mantıku’l-Kebîr. Thk. Turgut Akyüz. Kuveyt: Dâru Fâris, 2021.
• al-Rouayheb, Khaled. The Development of Arabic Logic (1200–1800). Germany: Schwabe Verlag, 2019.
• Şirinov Agil ve Anar Gafarov. “Nâsıruddin Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41: 437-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sirinov Agil. “Nâsıruddin Tûsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41: 437-442. İstanbul: TDV Yayınları 2012.
• Tûsî, Alâüddîn Alî. Terceme-i Levâmiu’l-Esrâr. Ayasofya 2486. Süleymaniye Ktp.
• Tûsî, Nasîrüddin. Kitâbu Esasi’l-İktibâs. Thk. Seyyid Mîrzâ Muhammed Takî Müderris-i Razavî. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1367/1988.
• Tûsî, Nasîrüddin. Esâsu’l-İktibâs fi’l-Mantık. Trc. Molla Hüsrev. Thk. Hasan Şâfiî ve M. Saîd Cemâlüddin. Kahire: Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekâfe, Kâhire 2004.
• Uludağ, Süleyman ve Hamid Algar, “Abdullah-ı İlâhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1:110-112. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Unan, Fahri. “Sahn-ı Semân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 532-534. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Musannifek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31:239-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Said. “Hızır Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12:413-415. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yılmaz, Okan Kadir. İsam Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2021. 3. B