MU’TEZILA’S ASLAH THEORY AND THE ANALYSIS OF BASRA MU’TAZILA’S OPINION ABOUT ASLAH

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 85 - 104, 01.06.2019

Mahsum Aytepe

Öz

Aslah theory has a central importance in understanding the
Mu’tazila thought. The Mu’tazila tried to give a rational explanation
for the relationship among Allah and nature and man. The Aslah
theory has laid the groundwork for many debates affecting Islamic
thought so far. Those who argue and criticize the Aslah theory
are not only the ones opposed to the Mu’tazila like Ahl al-Sunnah.
The very ones with Matazila thought have also participated in
the discussion and questioned the theory. In this study, after the
aslah theory is explained in detail, the course of the discussion in
Mu’tazila will be analyzed. Finally, in the study, based on the efforts
of Basra Mu’tazila to ground the aslah, the possibility of developing
an idea of grace based on the circumstances will be questioned.
In this context, the main argument of the study is that instead of the idea of an aslah that obliges Allah, the idea of grace which is
based on the Qur’an and concretized as conditions can form a more
appropriate framework.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu’tazila, Aslah, Grace, Basra, Obligation

MU’TEZİLE’NİN ASLAH TEORİSİ VE BASRA MU’TEZİLE’SİNİN ASLAH ANLAYIŞININ TAHLİLİ

Öz

Aslah teorisi, Mu’tezile düşüncesinin anlaşılmasında merkezi bir
öneme sahiptir. Mu’tezile, bu teoriyle Allah, tabiat ve insan arasındaki
ilişkiye rasyonel bir açıklama getirmeye çalışmıştır. Aslah teorisi,
İslam düşüncesinde etkisi şimdiye kadar devam eden pek çok
tartışmaya zemin hazırlamıştır. Aslah teorisini tartışanlar sadece
Ehl-i sünnet gibi Mu’tezile’ye muhalif akımlar olmamıştır. Bizatihi
Mu’tezile içinde de tartışmaya katılan ve teoriyi sorgulayanlar olmuştur.
Bu çalışmada, aslah teorisi ana hatlarıyla izah edildikten
sonra tartışmanın Mu’tezile içindeki seyrine bakılacaktır. Çalışmada
son olarak Basra Mu’tezilesinin aslahı temellendirmek için
giriştiği çabadan hareketle, “koşullar”a dayalı bir lütuf düşüncesi
geliştirebilmenin imkânı sorgulanacaktır. Bu bağlamda çalışmanın
temel savı, Allah’a zorunluluk yükleyen bir aslah düşüncesi yerine,
temeli Kur’an’da bulunan ve bizim “koşullar” olarak somutlaştırdığımız
lütuf düşüncesinin daha uygun bir çerçeve oluşturabileceği
yönündedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu’tezile, Aslah, Lütuf, Basra, Vücûbiyet

Kaynakça

• ABDÜLCEBBAR, Kadı. el-Muğnî fî ebvâbi-t-tevhîd ve’l- adl. thk. Hadr Muhammed Nebha, Beyrut: Dârü’l Kütübü’l-İlmiye, 2012.
• ABDÜLCEBBAR, Kadı. Şerhu usûli’l-hamse, thk. Abdulkerim Osman. 3. Baskı. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• ABDÜLCEBBAR, Kadı. “el-Muhtasar fî usûli’d-dîn”, Resâil fi’t-Tevhid ve’l-Adl, thk. Muhammed Ammare. Dârü’ş-Şürûk. 2. Baskı. Kahire: 1988.
• ALPER, Hülya, “Mâtürîdî’nin Mu’tezile Eleştirisi: Tanrı En İyiyi Yaratmak Zorunda mıdır?”. Kelâm Araştırmaları. 11/1 (2013): 17-36.
• ARSLAN, Hulusi. “Yaratma ve Gâyelilik Bağlamında Mu’tezile’nin Fayda Teorisi”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 14/2 (2016): 343-360, 356.
• CÂRULLAH, Zü hdî. el-Mu’tezile. Beyrut: el-Ehliyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1974.
• CÜVEYNÎ, Kitâbu’l-İrşâd. Thk. Muhammed Yusuf- Abdu’l-Mun’îm Abdulhamîd. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• ÇELEBİ, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdülcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• DUĞAYM, Semih. Felsefetü’l-kuder fi fikri’l-Mu’tezile, 3.Baskı. Beyrut: Daru’l- Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• EBÛ RÎDE, Abdu’l-Hadî. Min şuyûhi’l-Mu’tezile İbrâhim bin Seyyâr en-Nazzâm. 2.baskı. Kahire: Dârü’n-Nedîm, 1989.
• EMİN, Ahmed. Düha’l-İslâm, 7.baskı. 3.Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahda, 2001.
• EŞ’ARÎ, Ebi’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-islâmiyyîn. Thk. Helmut Ritter. Beyrut: 2005.
• EŞ’ARÎ, Ebi’l-Hasen Ali b. İsmail. el-İbâne an usuli’d-diyâne, Beyrut: Daru İbni Zeydûn, ts.
• FÎRÛZÂBÂDİ, Muhammed Ya’kûb. Kâmûsü’l-Muhît. 8.baskı. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 2005.
• GAZZ ÂLÎ, Ebû Hâmid. el-İktisâd fî’l-i’tikâd. Thk. İ. Agâh Çubukçu-Hüseyin Atay. Ankara: Nur Matbaası,1962.
• GİRİTLİ, Sırrı Paşa. Şerhü’l-akâid tercümesi, Rusçuk: 1292.
• HAYYÂT, Abdurrahîm bin. Muhammed. Kitâbü’l-İntisâr. thk. Dr.Nîberg. 2.Baskı. Beyrut: Dârü’l-Arabiyyeli’l-Küttâb, 1993.
• HEEMSKERK, Margaretha T. Suffering ın The Mu’tazılıte Theology. Brill-Leiden- Boston: 2000.
• İBN HALDUN, Abdurrahman, Lübâbü’l-muhassal fî usûli’d-dîn, thk. Abbas Muhammed Hasan Süleyman, İskenderiye: Dârü’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, 1996.
• İBNÜ’L-HÜMÂM, Kemal. Kitabü’l-Müsâmere. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979.
• İBN METTEVEYH. el-Mecmû fî’l-Muhît bi’t-Teklîf. nşr. J.J. Houben. Beyrut: Matbaatü’l- Katolikiyye, 1963.
• İBN MANZUR, Ebü’l-Fadl. Lisanü’l-arab. 36.Cilt. Kahire: Darü’l Mearif.
• İLHAN, Avni. “Aslah”. 3. Cilt İstanbul: TDV yayınları.
• KAYA, Cüneyt. “Gazzalî ve Âlemin Mükemmelliği: Leyse fi’l-İmkân’ın İbn Sînâcı Kökleri Üzerine”, 900. Vefat Yılında İmam Gazali. (7-9 Ekim 2011 İstanbul, İstanbul, 2012).
• KOLOĞLU, Orhan Şener. “Mu’tezile’nin Temel Öğretileri”, İslami İlimler Dergisi, 12/2 (Güz-2017): 43-80, 66. “Mu’tezile’nin Hüseyniyye Ekolünün Dünyevi Aslah Konusuna Yaklaşımı”, İslam Araştırmaları Dergisi, 39 (2018): 7-27.
• MURTAZÂ, Yahya bin. Kitabü’l-Kalâid fî Tashihi’l-Akâid, thk. A. Nasrî Nadir. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1985.
• NESEFÎ, Ebü’l-Muîn. Kitabü’t-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd. thk. Hasan Ahmed, Bederşin. 1986.
• NESEFÎ, Ebü’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille, thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• ORMSBY, Eric Lee. İslâm Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu (Teodise). Çev. Metin Özdemir. Ankara: Kitabiyat, 2001.
• SÂBÛNÎ, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akâidi, Çev. Bekir Topaloğlu. 8.Baskı. Ankara: DİB Yay, 2005.
• YUSUF, Hanim İbrahim. Aslü’l-adl inde’l-Mu’tezile. Kahire: Darü’l-Fikri’l-Arabî, 1993.
• ZEBİDÎ, Muhammed Murtaza Hüseyin. Tâcü’l-Ârûs. thk. Mustafa Hicâzî. Cilt.6. Kuveyt: Türâsü’l-Arabî, 1987.