Şehristânî’de Dinlerin Tasnifinin Değerlendirilmesi

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 69 - 100, 25.06.2020

Ibrahım Alısmaeıl

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2020.6.1.02

Öz

Dinlerin ve mezheplerin tasnifine odaklanan firak literatürü arasında Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihâl’i hem dinleri hem mezhepleri ele alması bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Mezkûr eserini bilimsel tarzda ve objektif kalem alması, onun önceliğini ve özelliğini oluşturmaktadır. “Diyanet ehli olanlar”ı müslümanlar, Yahudiler ve Hıristiyanlardan oluşan üçlü tasnife tabi tutan Şehristânî “din, millet, minhâc, sünnet ve cemaat” gibi kavramlar eşliğinde adı geçen dinlerin mezheplerini ayrıntılı bir tasnife tabi tutmaktadır. Şehristânî eserinin “Ehlü’l-ehvâi ve’n-nihal” bölümünde ilgili gruplar hakkında bazı bilgiler verdikten sonra, filozoflar, Sâbiîlik, İslâm öncesi Araplarda ilah tasavvurları ve Hint dinleri üzerinde durmaktadır. Bu makalede özellikle dinleri tasnifi sırasında Şehristânî’nin kullandığı ıstılahlar ve ölçüler ele alınırken aslında onun fikri arka planına ilişkin yorumda bulunma imkanı aranacaktır. Daha da önemlisi, dinleri tasnif ederken belirlediği kriterler kapsamında onun felsefeyi de bu kapsamda ele alarak dini gruplarla felsefi gruplar arasında kurduğu irtibata dikkat çekilecektir. Böylece sözü edilen durumdan hareketle Şehristânî’nin tavrının değerlendirmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şehristânî, Milel-Nihal, Dini Gruplar

تصنيف الأديان عند الشهرستاني

Öz

يعرض هذا البحث للطريقة التي استخدمها محمد بن عبد الكريم الشهرستاني في تصنيف الأديان من خلال كتابه "الملل والنحل"، مبيناً الدلالات المصطلحية التي استعملها، فقد استخدم الشهرستاني مصطلحات الملل والنحل للدلالة على معان محددة، ووضع معياراً يفرِّق به بين الملل والنحل، وهو وجود كتاب موحى به، ويخلص البحث إلى أن وجود الكتاب لم يكن المعيار الحقيقي للتصنيف، وإنما هو عامل تراتبي داخل التصنيف، فالمعيار الحقيقي لتصنيف الشهرستاني والذي يدل على خلفية الرجل الفكرية الذي استحضره وهو يصنف الأديان هو الموقف من النبوة وما ترتب عليها من وجود الكتاب الموحى به من الإله الواحد، ولذلك عرضنا لبيان موقفه من التوحيد والنبوة، وسعى هذا البحث لتفسير إدراج الشهرستاني للفلاسفة في تصنيفه وكأنهم من الفرق الدينية، ثم خُتِمت هذه الدراسة بنقد تصنيف الشهرستاني، مثل اعتماده على رواية غير ثابتة لحديث "الافتراق" مما أوقعه في بعض المشاكل.
وبناء على ما سبق فإن هذه الدراسة محدودة بمسألة التصنيف التي سلكها الشهرستاني في كتابه "الملل والنحل" دون سواها من المواضيع والمسائل التي تعرض لها في كتابه هذا، على أننا استفدنا من كتابه الآخر "نهاية الإقدام في علم الكلام" لا سيما عند بحثنا عن الخلفية الفكرية التي أثرت بتصنيفه للأديان.

Kaynakça

• Al-Bukhari, Muhammad Bin Ismail. “Aljamie Almusanad Alsahih Almukhtasar Min 'umur Rasul Allah Wasunanh Wa'ayamih”, Edited by Mustafaa Albagha, Beirut: Dār Ibn Kathir, 3th Edition, 1987.
• Alper, Ömer Mahir. “Şehristânî’nin Felsefeye ve Filozoflara Bakışı: Felsefe Tarihinden Felsefî Hesaplaşmaya”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 2008.
• Al-Qaradawi Yusuf. “Alsahwa Al'islamia Bayn Alaikhtilaf Almashrue Waltafaruq Almathmum”. Cairo: Dār Alshuruq 1st Edition 2001.
• Al-Syhbani, Muhamad Bin Nasir Bin Salih. “Manhaj Ash-Shahrastānī fi Kitab Al–Milal Wa Al-Nihal”. Alriyadh: Dār Alwatan 1412 Hijri.
• Al-Tabari, Muhammad Bin Jarir. “Jamie Albayan fi Tawil Alquran”. Edited by: Ahmad Muhammad Shakir , Damascus: Muasasat Alrisala 1st Edition 2000.
• Ash-Shahrastānī, Muhammad Bin Abd Al-Karīm. “Kitab Al–Milal Wa Al-Nihal”. Edited by Ahmad Fahami Muhmmad. Beirut: Dār Alkutub Alealmia, 2nd Edition, 1992.
• Ash-Shahrastānī, Muhammad Bin Abd Al-Karīm. “Nihayat Al'iqdam fi Eilm Alkalam”. Edited by: Alfred Guillaume, Cairo: Maktabat Althaqafa Aldiynia , 1st Edition 2009.
• Durant, Will. “Qisat Alhadara”. Translated by Muhammad Badran, Beirut: Dār Al-Jayl 1988.
• Harman, Ömer Faruk. “Şehristânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010
• Hasan, Muhammad Khalifa. “Manhaj Ash-Shahrastānī fi Dirasat Al'adyan Walfiraq”, Majalat Alfaysal Issue 107 , 1986.
• Ḥimāyah, Maḥmūd ʿAlī. “Ibn Ḥazm wa Manhajuhu fī Dirāsat Al-Adyān”, Cairo: Dār al-Maʿārif, 1st Edition 1983.
• Ibn Ḥazm, ʿAlī Bin Aḥmad. “Al-Fiṣal fī Al-Milal Wa Al-Ahwā’ Wa Al-Niḥal”, Edited by Ibrāhīm Naṣr and ʿAbd Al-Raḥman ʿUmayrah, Beirut: Dār Al-Jayl, no date.
• Karaman, Ramazan. “Bir İslam İlimleri Klasiği Olarak eş-Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal’i Üzerine Düşünceler”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008.
• Özel, Aytekin. “Mantığı Geleneksel Kelama Uygulamak: Şehristânî’nin Kitâbü’l- Musâraati’l Felâsife Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma”, Hitit Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi [Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi], 2009
• Rūsū, Jān Jāk. “Din Alfatarat”, Translated by Abdullah Al-Arwi, Casablanca: Almarkaz Althaqafi Alearabi 1st Edition, 2012.
• Schmidtke, Sabine. “Almarjie fi Tarikh Eilm Alkalam”. Translated by Osama Shafie Alsayed, Beirut: Markaz Nama 1st Edition 2018.
• Soyal, Fikret. “Yahudi Filozof İbn Kemmûne'nin Nübüvvet Anlayışının Değerlendirilmesi”. [İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi] 5/2 (Temmuz 2019) .
• Soyal, Fikret. “İbn Kemmûne’de Nübüvvet”, Ankara: İlahiyat, 2019.
• Soyal, Fikret. “İslâm Kelâmcılarına Göre Teslîs”, İstanbul: Fotografika, 2011.
• Turkī, Ibrāhīm. “Eilm Muqāranah Al-Adyān ʿinda Mufakkrī Al-Islam”, Alexandria: Dār al-Wafā’, 1st Edition, 2002.