Safâyî’nin Şerhü’l-İslâmi’n-Nûrânî'sinin Yeni Bir Nüshası: Muʿcizât-ı Ahmediyye

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 47 - 69, 30.06.2024

Ramazan Çelik

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.03

Öz

Türk edebiyatı XVI. yüzyılda muhteva ve tür bakımından zenginlik kazanmıştır. Hemen her meslek grubundan insanların ilim ve şiire merak saldığı bu asır, kültür ve irfan dünyamıza büyük zenginlikler katan bir zaman dilimidir. Sosyal ve kültürel hayatın çeşitli yönleri ile edebiyata yansıması neticesinde birçok şair ve yazar ortaya çıkmış, farklı sanat ve zanaat ehli olan insanlar tarafından edebî eserler kaleme alınmıştır. Gemiciliğe merak salan ve kendisi de bizzat Osmanlı ordusunda deniz seferlerine katılan Safâyî de (XVI. yüzyıl) 110 yıllık bereketli ömründe, kültürümüze önemli hizmetleri olmuş bir şairdir. Sinop’tan İstanbul’a gelerek burada muhtelif hocalardan ders alan Safâyî, gemicilerin piri olmakla birlikte tasavvufi kimliğiyle bir tekkede de postnişin olmuştur. Evini, türlü ilim irfan erbabının toplandığı feyizli bir muhabbethaneye çevirmiştir. Mutasavvıf, gemici, âlim gibi vasıfları kendinde toplayan Safâyî; birçok ilim ve meslekte üstad olan çok yönlü bir şahsiyettir. Şiir vadisinde de kendini gösteren sanatçı özellikle kaside, gazel ve mesnevide maharetlidir. Dinî alanda da önemli eserleri vardır. Terceme-i Vesâyâ-yı Şeyh Vefâ, Gazavât-ı Bahriyye, Fetih-nâme-i İnebahtı ve Moton gibi bilinen eserleri dışında yeni bir nüshası tespit edilen manzum Muʿcizât-ı Ahmediyye onun dinî mahiyetteki eserlerinden biridir. Safâyî’ye ait Şerhü’l-İslâmi’n-Nûrânî’nin farklı bir nüshası oluğu anlaşılan bu eserinde şair, Hz. Âdem ile Hz. İsmail arasındaki peygamberler ile Hz. Muhammed’in mucizelerini karşılaştırmış, muhtelif dinî konuları mesnevi formatında anlatmış, Kur’ân’ın bazı surelerinin manzum tefsirine yer vermiştir. Muhteva bakımından zenginlik gösteren eserde ayrıca şeriat, tarikat, hakikat, İslam esasları, tevhid, iman, namaz, oruç, hac gibi konular işlenmiştir. Eserde Hz. Âdem’in yedi mucizesi, Hz. İdris’in iki mucizesi, Hz. Nuh’un beş mucizesi, Hz. Hud’un üç mucizesi, Hz. Salih’in üç mucizesi, Hz. İbrahim’in beş mucizesi, Hz. İsmail’in üç mucizesi anlatılır. Mezkûr peygamberlerin mucizeleri ile Hz. Peygamber’in mucizeleri arasında bağlantı kurulur. Her mucize anlatımının sonunda bir kasideye yer verilir. Bu çalışmada, Sinoplu Safâyî’nin Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eserler Kütüphanesinde bulunan, 004688 numarada kayıtlı Muʿcizât-ı Ahmediyye’si tanıtılmış; kitabın şekil özellikleri, muhtevası ve bölümleri incelenmiştir. Eserin tam ismi Kitâb-ı Muʿcizât-ı Ahmediyye’dir. Daha önce farklı nüshaları üzerinde çalışmalar yapılmış fakat eserin bu isim ve bütünlüklü hali ile çalışılmadığı tespit edilmiştir. Eldeki nüsha harekeli nesih hatla, çift sütunlu ve on beş satırlı yazılmış, 263 varaklık bir eserdir. Yirmi sekiz bölümden oluşan eser, yaklaşık 7260 beyittir. Eser mesnevi nazım şekli ile kaleme alınmış olmakla birlikte eserde terci-i bend, kaside, gazel gibi farklı nazım biçimleri; tevhit, naat, methiye gibi nazım türleri de mevcuttur. Çalışmada, eserin diğer nüshalarından farklı yönleri üzerinde durulmuş, ayrıca diğer nüshalarda yer almayıp sadece bu nüshada bulunan 40 civarında beyite yer verilmiştir. Diğer nüshalardaki eksik beyitler, silinmiş ya da okunmayan kelimeler bu nüsha esas alınarak tespit edilip gösterilmiştir. Bu vesile ile klasik edebiyatımıza ait bir eserin, yeni ve farklı bir nüshasının tanıtılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Safâyî, Tasavvuf, Mesnevî, Şerhü’l-İslâmi’n-Nûrânî, Muʿcizât-ı Ahmediyye.

Teşekkür

Çalışmayı okuyup gerekli telkin ve tavsiyelerde bulunan Çorum Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Türk İslam Edebiyatı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Seydi Kiraz'a teşekkürlerimi arz ederim.

A New Copy of Safâyî's Sharh Al-Islâm Al-Nûrânî: Muʿcı̇zât-ı Ahmadıyya

Öz

Turkish literature gained richness in terms of content and genre in the 16th century. This century, in which people from almost every professional group were interested in science and poetry, is a period of time that added great richness to our world of culture and lore. As a result of the reflection of various aspects of social and cultural life on literature, many poets and writers emerged and literary works were written by people of different arts and crafts. Safâyî (XVI. century), who was interested in sailing and himself participated in naval expeditions in the Ottoman army, is a poet who made important contributions to our culture in his 110 years of fruitful life. Safâyî, who came to Istanbul from Sinop and took lessons from various teachers here, was the lead of sailors and also became a postnishin in a lodge with his sufi identity. He transformed his house into an enlightening place of conversation where people of various sciences and wisdom gathered. Safâyî, who gathers qualities such as sufi, sailor and scholar in himself, is a versatile figure who is a master in many sciences and professions. The artist, who also distinguished himself in poetry, was especially skillful in ode, ghazal and masnavi. He also wrote important works in the religious field. In addition to his known works such as Gazavât-ı Bahriyye, Terceme-i Vesâyâ-yı Şeyh Vefâ, Fetih-nâme-i İnebahtı and Moton, the verse Muʿcizât-ı Ahmadiyya, of which a new copy was discovered, is one of his religious works. In this work, which seems to be a different copy of Safâyî's Sharh al-Islâmi al-Nûrânî, the poet compared the prophets between Hz. Adam and Hz. İsmail with the miracles of Hz. Muhammad, explained various religious subjects in a masnavi format, and included a verse exegesis of some suras of the Qur'an. The work, which is rich in terms of content, also covers topics such as sharia, tariqa, truth, Islamic principles, tawhid, faith, prayer, fasting and pilgrimage. In the book, seven miracles of Adam, two miracles of Idris, five miracles of Noah, three miracles of Hud, three miracles of Salih, five miracles of Abraham, and three miracles of Ishmael are explained. A connection is established between the miracles of the aforementioned prophets and the miracles of the Prophet Muhammad. At the end of each miracle narrative, an ode is included. In this study, Safâyî's who is from Sinop Muʿcizât-ı Ahmadiyya, number 004688 in the Manuscript Works Library of the Presidency of Religious Affairs, is introduced; the book's formal features, content and sections are analyzed. The full title of the work is Kitâb-ı Muʿcizât-ı Ahmadiyya. Different copies have been studied before, but it has been determined that the work has not been studied with this name and in its complete form. The present copy is written in naskh calligraphy, with double columns and fifteen lines, and has 263 sheets. The work consists of twenty-eight chapters and approximately 7260 couplets. Although the work is written in masnavi verse form, there are different verse forms such as qasida, ghazal, terci-i bend and verse forms such as tawhit, naat, and methiye. In this study, the different aspects of the work from the other copies are emphasized, and about 40 couplets that are not included in the other copies but only in this copy are included. Missing couplets, erased or illegible words in other copies are identified and shown based on this copy. In this way, it is aimed to introduce a new and different copy of a work belonging to our classical literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Safâyî, Sufism, Masnavi, Sharh al-Islâmi al-Nûrânî, Muʿcizât-ı Ahmadiyya.

Kaynakça

• Alpaydın, Bilal. Safâyî–Şerhi’l-İslâmi’n-Nûrânî (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Çelik, Ramazan. “Sinoplu Safâyî’nin Manzum İhlâs Sûresi Tefsiri”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 5/2 (Aralık 2022), 145-189. https://doi.org/10.54122/umde.1205946.
• Esrâr Dede. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye (İnceleme-Metin). haz. İlhan Genç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi. Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. haz. Filiz Kılıç. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. haz. Mustafa İsen. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Kaplan, Yunus. “Safâyî, Şeyh Safâyî Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 15 Eylül 2023. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/safayi-seyh-safayi-efendi
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şu`arâ. haz. Aysun Sungurhan Eyduran. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2011.
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. haz. Rıdvan Canım. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Safâî. Mu’cizât-u Ahmediyye. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yazma Eserler Kütüphanesi, 004688. 1b-263b. https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=2731&materialType=YE&query=safai
• Sehî Beg. Heşt Bihişt. haz. Haluk İpekten vd. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.