Tefsire Dâir Rivâyetlerin Sosyal Epistemoloji’de Bilgi Değeri

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 70 - 92, 30.06.2024

Akif Yıldırım

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.04

Öz

Tefsir ilminde yaklaşımlar genel olarak iki temel başlık altında Dirayet ve Rivâyet Tefsiri olarak ele alınmaktadır. Rivâyet Tefsiri her dönem farklı kesimlerce -kaynak olması itibariyle- tartışılmış olsa da makbul bir araştırma alanı olarak kabul görmüştür. Rivâyet veya nakil merkezli bir araştırma ister istemez bilginin kaynakları ile ilgili bir tartışmayı da beraberinde getirmektedir. İşte burada “Nakledilen rivâyetlerden bilgi olarak kabul edilmesi gereken hangileridir/nedir?” sorusu karşımıza çıkmaktadır. Bu soru, aynı zamanda tefsir usûlü ilminin mâhiyetini araştırmayı da gerekli kılmış ve tefsirlerde ayetlerin altında açıklama olarak yer verilen rivâyetlerin tefsir usûlü ilmi açısından konumunun ne olduğu sorusunu doğurmuştur. Bilginin bilgi olması noktasında hâkim görüşler; normatif, içselci ve nesne odaklı bir yaklaşımı benimserler. Buna göre hangisinin asıl veya daha önemli olduğu konusunda görüş farklılıkları bulunsa da sıklıkla algı, akıl ve hafıza bilginin temel kaynakları olarak addedilir. Bu yaklaşım, görüleceği üzere bilgiyi bireysel ve bu sayılan kaynaklardan elde edilen nesnel bir ürün/çıktı olarak değerlendirir. Sosyal Epistemoloji ve tefsir ilminin ise bu konuda söyleyecek farklı sözleri bulunmaktadır. Buna göre temel bilgi kaynakları bu sayılanlardan ibaret değildir ve tanıklık (nakledilen rivâyet) da temel bir haber kaynağıdır. Esasen tanıklığı yani başkasının bilgisi ile bir şeyi bilmeyi kimse reddetmez ancak buradaki tartışma, tanıklığın ya da haberî/ihbarî bilginin temel bir dayanak oluşuna ilişkindir. Bu sebeple çalışmamızdaki problematiğimiz “Tefsirlerde nakledilen rivâyetlerin bilgi olup olmadığı”dır. Bu çalışmada, Sosyal Epistemoloji’deki öznelerin kolektif tanıklığı ile tefsir ilmine dair nakledilen rivâyetlerin bilgi olarak imkânı, kabulü ve kaynak değeri ele alınmış ve tefsir ilmi açısından bu rivâyetlerin konumu ortaya konulmuştur. İlk olarak Sosyal Epistemoloji’deki tanıklıkla elde edilen bilgiyi, tefsir ilmindeki rivâyetlere kıyas ederek disiplinler arası çalışmalara katkı sunmak amaçlanmıştır. İkinci olarak; bilginin kaynağı olan ve tefsirlerde yer alan birden çok rivâyetin -râvîlerinin sayısına bakılmaksızın- kolektif tanıklıkla bilgi olduğunun tespit edilmesi ve bunu bilimsel zemine oturtmak amaçlanmıştır. Yöntem olarak ise çalışma, disiplinler arası bir bakış açısını gerekli kılmıştır. Bu sebeple konuya bilginin, insan zihnindeki kabulüyle nasıl bilgi olduğu tartışması ile başlanmış ve Epistemoloji’deki yaklaşımlar ele alınmıştır. Öncelikle Geleneksel Epistemoloji’deki öznenin, bilgiye konu olan inancını “doğru” ile gerekçelendirmesi durumunda özneyi “bilen” olarak değerlendirdiği ve bilginin kabulünde bireyselci bir yaklaşım sergilediği ortaya konulmuştur. Daha sonra Çağdaş Sosyal Epistemoloji’de bilginin kabulünün Geleneksel Epistemoloji’ye tepki olarak ortaya çıktığına vurgu yapılmış ve Çağdaş Sosyal Epistemoloji’de bilginin kabulünün, kolektif tanıklıkla (şahitlikle) belirlendiği ifade edilmiştir. Devamında İslam alimlerinin bilgi hakkındaki düşünceleri tartışmaya dahil edilmiştir. Tefsir ilmine dair rivâyetlerin tanıklıkla epistemolojinin işlevsel yönüne vurgu yapılmış ve tanıklıkla nakledilen rivâyetlerin bilgi olduğu disiplinler arası bir bakış açısıyla ortaya konulmuştur. Sonuç olarak Tefsir ilmindeki bu rivâyetlerin bilgi olarak kabul edilmesi sebebiyle sahih olarak nakledilen bilgilerin tefsir faaliyeti öncesinde göz ardı edilmemesi gerektiği kanaatine varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Rivâyet, Sosyal Epistemoloji, Tanıklık, Bilgi.

The Knowledge Value of Narratives on Tafsir in Social Epistemology

Öz

In the field of tafsir (Qur'anic exegesis), approaches are generally categorized into two main types: Dirayet (interpretation based on personal reasoning) and Rivâyet (interpretation based on transmitted reports). While Rivâyet tafsir has been subject to debate by various groups throughout history due to its reliance on sources, it has generally been accepted as a valid area of research. However, a study centered on transmitted or narrated accounts inevitably raises questions about the credibility of the sources of knowledge. This leads to the question: "Which of the transmitted narrations should be accepted as reliable sources of knowledge?" This question also prompts an inquiry into the nature of tafsir methodology and the role of narrated reports included as explanations beneath Qur'anic verses. The prevailing views on the nature of knowledge adhere to a normative, internalist, and object-focused approach. According to this perspective, although there may be differences regarding which source is primary or more important, perception, reason, and memory are commonly regarded as the fundamental sources of knowledge. This approach considers knowledge as an objective product derived from individual and reducible sources. However, social epistemology and the field of tafsir offer different perspectives on this matter. According to these perspectives, the fundamental sources of knowledge are not limited to the aforementioned sources, and testimony (narrated reports) is considered a primary source of information. While nobody denies the concept of testimony or knowing something through another person's knowledge, the debate here revolves around whether testimony or informatic knowledge constitutes a fundamental basis. Therefore, the issue addressed in our study is "Whether the narrated reports included in tafsir texts constitute knowledge." In this study, we examine the possibility, acceptance, and epistemic value of the narrated reports in tafsir in terms of collective testimony in social epistemology. First, we aim to contribute to interdisciplinary studies by comparing knowledge obtained through collective testimony in social epistemology with the narrated reports in tafsir. Second, our goal is to establish, regardless of the number of narrators, that multiple narrated reports found in tafsir texts constitute knowledge through collective testimony and to establish this on a scientific basis. The methodology necessitated an interdisciplinary approach. Therefore, we began the discussion by examining how knowledge is recognized in the human mind and various approaches in epistemology. Initially, we demonstrated how traditional epistemology evaluates the subject as a "knower" when justifying their belief as "true" and exhibits an individualistic approach to knowledge acceptance. Subsequently, we highlighted that the acceptance of knowledge in contemporary social epistemology emerged as a reaction to traditional epistemology, emphasizing that knowledge acceptance in contemporary social epistemology is determined by collective testimony. Next, we incorporated the perspectives of Islamic scholars on knowledge into the discussion. The functional aspect of testimony in epistemology was emphasized concerning the narrated reports in tafsir, establishing that narrated reports constitute knowledge through an interdisciplinary perspective. In conclusion, due to the acceptance of these narrated reports as knowledge in the field of tafsir, it is concluded that authentic transmitted information should not be overlooked before engaging in tafsir activities.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Riwayah, Social Epistemology, Testimony, Information.

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. Bilgi Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Agitoğlu, Nurullah. “Mâlikî Usûlcülere Göre Mütevâtir ve Âhâd Haberin Epistemolojik Değeri -Karâfî Örneği-”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/20 (Ağustos 2018), 247-267.
• Apaydın, Yunus. “Mütevâtir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Başdemir, Hasan Yücel. Çağdaş Epistemolojide Bilginin Tanımı Sorunu. Ankara: Hitit kitap Yayınevi, 2011.
• Başdemir, Hasan Yücel. “Gerekçelendirme, Epistemik Seviyeler ve Kesin Bilgi: Fârâbî ve Chisholm Karşılaştırması”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (Haziran 2010), 39-65.
• Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne. Meâlimu’t-tenzîl. Kahire: ed-Dâru’l-Alemiyye, 1. Basım, 2016.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 3. Basım, 1999.
• Coady, David. What to Believe Now: Applying Epistemology to Contemporary Issues. West Sussex: Wiley-Blackwell, 1. Basım, 2012.
• Cüveynî, Ebû’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillah. el-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fî usûli’l-iʿtikâd. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ - Ali Abdülmünim Abdülhamîd. Kahire: Matba’atü’s-Se’âde, 1. Basım, 1950.
• Cürcânî, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed. et-Taʻrîfât. thk. Muhammed Bâsil ʻUyûnüssûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Çol, Muhammed. Kâfiyeci&Sa‘dî Bağlamında Kavâidü’t-Tefsîr Kavramı ve Literatürü. İstanbul: DBY Yayınları, 2021.
• Dağ, Mehmet. “Eş’arî Kelamında Bilgi Problemi”. İslamî İlimler Enstitüsü Dergisi 4/1 (1980), 97-114.
• Derveze, İzzet Muhammed. et-Tefsiru’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
• Durmuş, Zülfikar. “Sâd 30-33. Ayetler Bağlamında Hz.. Süleyman -Klasik Tefsirlere Eleştirel Bir Yaklaşım-”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/18 (2008), 47-65.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitabi’l-kerim. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Şerâitu’l-yakîn. çev. Mübahat Türker Küyel. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu’l-burhan. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. el-Medinetü’l-Münevvere: el-Câmiatü’l-İslamiyye-Külliyyeti’ş-Şeria, 1314.
• Gelfert, Axel. A Critical Introduction to Testimony. New York/London: Bloomsbury Academic, 2014.
• Gengil, Veysel. Mâtürîdî’de Tefsir’in İmkânı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Gül, Ahmet. “Sahâbenin Ulûmu’l-Kur’ân’daki Yeri”. TADER: Tefsir Araştırmaları Dergisi 4 / 2 (Ekim 2020): 397-419.
• Hançerlioğlu, Orhan. “Bilgi”, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar. 7 Cİlt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1 Basım, 1976.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. Tefsiru’l-Kur’âni’l-‘azîm. nşr. Esad Muhammed et-Tayyib. Riyad: Mektebetü Nizâr, 1997.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Hikmet b. Beşir. Riyad: Daru İbni’l-Cevzî, 1431.
• J.Haldene, John. “Ferrier, James Frederick”. Routledge Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward Craig. London: Rautledge, 1998.
• Kabadayı, Talip. “W.V.O. Quine’in Epistemolojiye Doğalcı Yaklaşımı”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/13 (Aralık 2007), 199-209.
• Katâde b. Diâme. Kitabü’n-nâsih ve’l-mensûh. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1985.
• Koç, M. Akif. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri – İbn Ebî Hâtim Tefsiri Örne-ğinde Bir Literatür İncelemesi. Ankara: Kitabiyat, 2003.
• Koç, M. Akif. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. ed. M. Akif Koç. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2021.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 5. Basım, 2006.
• Kur’an Yolu Meali. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: DİB Yayınları, 3. Basım, 2023.
• Kuzudişli, Bekir. “Men Kezebe Aleyy…” Hadisi ve Lafzen Mütevâtir Meselesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 7/1 (Mayıs 2007), 137-166.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu vd. İstanbul: Mizan, 2005-2009.
• Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed. Kitabü’t-Tevhid. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2001.
• Mevsüatü’t-tefsiri’l-me’sûr. ed. Müsaid b. Süleyman et-Tayyar. nşr. Merkezü’d-Dirasati ve’l-Ma’lûmati’l-Kur’âniyye. 24 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2017.
• Muhâsibî, Haris. el-Akl ve fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetli. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1971.
• Nesefî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. Dımaşk: Dâru İbn Kesir, 6. Basım, 2013.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. nşr. M. Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
• Özcan, Hanifi. Mâtüridî’de Bilgi Problemi. İstanbul: İFAV, 2. Basım, 1998.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Usul(süzlük) Sorunu”. İslâmiyât 6/4 (2003), 69-84.
• Platon. Diyaloglar: Theaitetos. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2. Basım, 1995.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Salih, Subhi. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. İstanbul: İFAV Yayınları, 12. Basım, 2016.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Süyûtî, Ebû’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Lübâbü’n-nükûl fî esbâbi’n-nüzûl. Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekâfiyye, 1. Basım, 2002.
• Şimşek, M. Sait. “İlahiyat Fakültelerinde Tefsir Dersi-Problemler ve Öneriler”. Tefsir Eğitim ve Öğretiminin Problemleri. ed. Ömer Kara. Bursa: Kurav, 2007.
• Taylan, Necip. “Bilgi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/157-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru’l-Hicr, 2001.
• Ülken, Hilmi Ziya. Bilgi ve Değer. Ankara: Kürsü Yayınları, 1. Basım, 1965.
• Yıldırım, Akif. Tefsir Usûlü’nün Mâhiyeti. İstanbul: DBY Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Yüksek, Muhammed İsa. “Mütevâtir Nakilden Sahih Senede Bir İspat Nazariyesi”. Uluslararası İbnü’l-Cezerî Sempozyumu. ed. Fatih Kurt. Ankara: DİB Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Zagzebski, Linda. “Gettier Sorunlarının Kaçınılmazlığı”. Epistemoloji Temel Metinler. ed. Hasan Yücel Başdemir. Ankara: Hititkitap Yayınevi, 1. Basım, 2010.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2012.