The Issue of the Existence and Nature of Time According to Mutakallims

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 93 - 121, 30.06.2024

Hatice Polat

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.1.05

Öz

The issue of time is one of the rare issues in the history of thought that is the subject of both physics and metaphysics. Although the concept is understandable and clear in daily life, when one tries to grasp its essence and truth, it turns into a closed form that is extremely difficult to comprehend and express. For this reason, the subject has become one of the common topics in the history of thought. In this context, the truth of time, its nature, whether it is eternal, its absoluteness or relativity, and the relationship between the creator and the universe appear as general questions on the issue. The subject has maintained its importance since ancient Greek philosophy until today. The theories developed by Newton and Einstein on this subject show that the subject continues to maintain its vitality. The fact that this issue began to be addressed among Muslims dates back to the translation activities that started in the Umayyad period and continued systematically during the Abbasid period. As a result of these translation activities, the philosopher whose works were most benefited from was Aristotle. The subject has always been remarkable among both Islamic philosophers, mutakallims and Sufis. The basis of this interest in the subject of time is that the concept is mentioned in both the Holy Quran and the hadiths. This situation has been an important factor that increased Muslims' interest in this issue. In addition, the connection of the subject with the relationship between God and the universe and the effort to understand the first creation are other factors that increase interest. For this reason, it is important to investigate the views of theologians on the subject and try to reveal them as much as possible. The reason why the issue is considered important in the eyes of both philosophers and theologians is that it has a quality that fundamentally affects thought systems. The subject has a feature that directs many issues such as the concept of God and the universe, existence, destiny, free will and knowledge. The concept of time has a wide range as it concerns many different subjects. However, since the study is an article, the scope of the subject is limited to the nature and truth of time in the eyes of scholars. The aim of the study is to reveal the perception of the concept of time in the eyes of scholars and the issues it is related to. Since the issue has an important place since Ancient Greece, the study aims to reveal the views of Islamic philosophers in addition to the mutakallims. Thus, as a result of the study, it will be possible to compare the views of mutakallims on the concept of time and the theories of philosophers. In the article, the opinions of the mutakallims have been tried to be conveyed, based on their own sources whenever possible. In addition, contemporary works written on the subject were also used. In the study, first the theories of philosophers were discussed, and then the views of theologians were tried to be revealed. As a result of the research, it has been determined that mutakallims reject the absolute understanding of time, which is independent of existence, defended by philosophers, and accept a relative understanding of time based on delusion. In addition, they accept the absolute absence of time and argue that the world and therefore time have been created. On this issue, especially Ghazali criticized the philosophers very harshly.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Time, Mutakallims, Existence of Time, The Nature of Time

Mütekellimlere Göre Zamanın Varlığı ve Mahiyeti Meselesi

Öz

Zaman mevzusu, düşünce tarihinde hem fiziğin hem de metafiziğin konusu olan nadir meselelerden biridir. Kavram, günlük yaşamda anlaşılır ve açık olmasına rağmen özü ve hakikati kavranılmaya çalışıldığında, idraki ve ifade edilmesi son derece zor ve kapalı bir şekle dönüşmektedir. Bu nedenle konu, düşünce tarihinin ortak mevzularından biri olmuştur. Bu bağlamda zamanın hakikati, mahiyeti, ezelî olup lmadığı, mutlaklığı yahut izafiliği ile yaratıcı ve evren arasında olan ilişki mesele üzerindeki genel sorular olarak karşımıza çıkmaktadır. Konu, Antik Yunan felsefesinden başlayarak günümüze kadar önemini korumuştur. Newton ve Einstein’in bu hususta geliştirdikleri teoriler, konunun canlılığını korumaya devam ettiğini göstermektedir. Bu meselenin Müslümanlar arasında ele alınmaya başlanması ise Emeviler döneminde başlayıp Abbasiler döneminde sistemli bir şekilde devam ettirilen tercüme faaliyetleri sonrasına dayanır. Bu tercüme faaliyetleri neticesinde eserlerinden en çok istifade edilen filozof, Aristo olmuştur. Mevzu hem İslam filozofları hem mütekellimler hem de mutasavvıflar arasında daima dikkat çekici olmuştur. Zaman mevzusuna yönelik bu ilginin temelinde, kavramın hem Kur’an-ı Kerim’de hem de hadislerde geçiyor olması yer almaktadır. İşte bu durum Müslümanların bu konuya ilgilerini arttıran önemli bir etken olmuştur. Ayrıca mevzunun Tanrı-alem ilişkisi ile bağlantısı ve ilk yaratılışı anlamaya yönelik çaba, ilgiyi arttıran diğer unsurlardır. Bu nedenle mevzu üzerinde kelamcıların görüşlerini araştırmak ve imkân dahilinde ortaya koymaya çalışmak önem arz etmektedir. Meselenin hem filozofların hem de kelamcıların nazarında önemli kabul edilmesinde, konunun düşünce sistemlerini temelden etkileyen bir vasfa sahip olması yer alır. Mevzu Allah-âlem tasavvuru, varlık, kader, özgür irade, bilgi gibi birçok konuya yön veren bir özellik taşımaktadır. Zaman kavramı, birçok farklı mevzuyu da ilgilendirmesi hasebiyle geniş bir yelpazeye sahiptir. Ancak çalışmanın bir makale olması nedeniyle konunun kapsamı, mütekellimlerin nazarında zamanın mahiyeti ve hakikati konuları ile sınırlandırılmıştır. Çalışmanın amacı, mütekellimlerin nazarında zaman kavramının algılanışını ve hangi mevzular ile ilişki içinde olduğunu ortaya koymaktır. Meselenin Antik Yunan’dan itibaren ele alınan önemli bir yere sahip olması hasebiyle çalışmada mütekellimlerin haricinde İslam filozoflarının görüşlerinin de ortaya konulması amaçlanmıştır. Böylece çalışmanın bir neticesi olarak, mütekellimlerin zaman kavramına dair görüşleri ile filozofların nazariyelerinin karşılaştırılması mümkün olacaktır. Makalede mütekellimlerin görüşleri, imkân dahilinde kendi kaynaklarına dayanılarak aktarılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte mevzu hakkında yazılmış olan günümüz eserlerinden de yararlanılmıştır. Çalışmada ilk olarak filozofların nazariyeleri ele alınmış, daha sonra ise kelamcıların görüşleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Araştırma neticesinde mütekellimlerin, filozoflar tarafından savunulan varlıktan bağımsız olan mutlak zaman anlayışlarını reddederek vehme dayanan izafî bir zaman anlayışını kabul ettikleri tespit edilmiştir. Ayrıca onlar, zaman hakkında mutlak yokluğu kabul ederek alemin dolayısıyla zamanın da yaratılmış olduğunu savunuşlardır. Bu konuda özellikle Gazzâlî, filozoflara çok sert eleştiriler yöneltmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Zaman, Mütekellimler, Zamanın Varlığı, Zamanın Hakikati

Kaynakça

• Âmidî, Seyfeddin el-. Gāyetü’l-Merâm. thk. Hasan Mahmud Abdüllatif. 1 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1., ts.
• Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2001.
• Arslan, Ahmet. İlk Çağ Felsefe Tarihi. 5 Cilt. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Atay, Hüseyin. Farâbî ve İbn Sînâ’ya Göre Yaratma. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Atay, Hüseyin. “İslam Felsefesinde Yaratma”. Kelam Araştırmaları 1/1 (2003), 3-10.
• Augustinos. “İtiraflar”. Zaman Kavramı. ed. Saffet Babür. Ankara: İmge Kitabevi, 2. Basım, 1996.
• Bağdâdî, Abdülkāhir el-. Usûlü’d-dîn. İstanbul: İstanbul Dârülfünunu İlahiyat Fakültesi, 1346.
• Baktır, Mehmet. “Allah’ın Fiili Sıfatlarında Zaman Sorunu”. Kelam Araştırmaları 1/2 (2003), 93-108.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam Felsefesine Giriş. 2 Cilt. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Böwering, Gerhard. “The Concept of Time in Islam”. Proceedings of the American Philosophical Society 141/1 (March) (1997), 55-66.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
• Cevizci, Ahmet. İlkçağ Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi, 2000.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmut Ömer Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1988.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr vd. İskenderiye: Menşeetü’l-Maârif, 1969.
• Demir, Osman. Kelamda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Enver Uysal. Hudud Risaleleri Çerçevesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel Kavramları. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Erdem, Engin. İlahi Ezelilik ve Yaratma Sorunu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Nahdati’l-Mısriyye, 1369.
• Fârâbî. Kitabu’l-Huruf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Gazzâlî, İmâm Ebî Hâmid el-. Mi‘yâru’l-ilm fi’l-mantık,. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Ilmiyyah, 1971.
• Gazzâlî, İmâm Ebî Hâmid el-. Tühâfü’t el-Felâsife Filozofların Tutarsızlığı. çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 4. Basım, 1980.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Maḳālâtü’ş-şeyhi Ebî Hasan el-Eş’arî. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2005.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. thk. Yusuf Hayyât - Nedîm Mar’aşlî. 18 Cilt. Beyrut: Matbaatü Emir, 1984.
• İbn Meymûn, Ebû İmrân Mûsâ b. Ubeydillâh. Delâletü’l-ḥâʾirîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1974.
• İbn Sînâ. eş-Şifâ, et-Tabîiyyât. thk. Said Zâyid. 10 Cilt. Kum: Menşûrât-ı mektebe-i âyetullah el-uzmâ, 1405.
• İbn Sînâ. Fizik. çev. Muhittin Macit - Ferruh Özpilavcı. 2 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• İbn Sînâ. Kategoriler. çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ. Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• Kindî. Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Massignon, Louis. “İslam Düşüncesinde Zaman”. çev. Muhsin Akbaş. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 415-421.
• Mehmet Dağ. “İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1973), 97-117.
• Muhittin Macit. İbn Sînâ’da Doğa Felsefesi ve Meşşâî Gelenekteki Yeri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Oktav, Cenker - Taslaman, Osman Caner. “Felsefe Tarihinde Zaman Düşünceleri”. Kader 15/3 (2017), 718-742.
• Öz, Ruhullah. Fahreddîn e-Râzî’nin Perspektifinden Antropomorfizm ve Tenzih. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Öz, Ruhullah. “Semâvi Kitapların Betimledikleri Tanrı Tipolojileri.” Tanrı’nın Kimliği. ed. Hamdullah Arvas. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• Platon. Timaios. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Mebâhisü‟l-meşrikıyye fî ʻ ilmi‟l-ilâhiyyât ve‟t-tabîʻ iyyât,. thk. Muhammed Muʻtasım-billah el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru‟l-kütübi‟l-ʻarabî, 1990.
• Râzî, Fahreddin er-. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutübi’l-’Arabi, 1987.
• Râzî, Fahreddin er-. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-ḥükemâʾ ve’l-mütekellimîn. thk. Taha Abdürraûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, ts.
• Şulul, Cevher. “İslam Düşüncesinde Zaman Tasavvuru”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2002), 73-88.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd et-. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemi’l-Kutub, 1998.
• Turetzky, Philip. Time. New York: Routledge, 2000.