Investigation of the Effect of the Judicial System on Economic Activities in the Ottoman State in Terms of Rationality

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 504 - 528, 31.12.2024

Yaşar Alkan

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.06

Öz

In the Western world of thought, the Ottoman judicial system is evaluated as irrational based on its characterization based on patrimonialism. Patrimonial forms of action correspond to an irrational position that polarizes the understanding of rationality. The arbitrary and subjective decisions of the administration in general and the sultan in particular contain a large part of these irrational claims. It is argued that the judicial system cannot objectively and fairly evaluate the parties in disputes that occur in economic life due to the arbitrary intervention of the sultan in the judges and the processes in which the trial is carried out. It is also stated that this situation, which creates many problems in economic life, hinders economic development. Therefore, it is important to evaluate the issue from various dimensions rather than only from Western thought. On the other hand, in addition to the professional difficulty faced by the members of the judiciary who were tasked with ensuring general and economic justice in the Ottoman Empire due to the pressure of the sultan in the decisions they made, the idea that the orderly functioning of this judicial system, which has been addressed since the foundation of the state, can be ensured by the effective fulfillment of the duties of the judicial institution and its members, also comes to the fore. While a large area is already being ruled, the urgent appointment of judges and administrative officers to all newly founded or conquered cities serves this purpose. These officers who carry out the orders of Islam regarding the legal system, are considered representatives on earth regarding the implementation of Allah’s laws because of their responsibilities. Therefore, while carrying out the duties assigned to them, they are expected to apply the imperative provisions of the verses by the nature of the issues they are faced with and with just and rational justifications. The supervisory mechanism also evaluates the relevant members of the judiciary within this framework. Indeed, in terms of legal and economic dimensions, it is important whether fair and proportionate decisions are taken in the cases brought by non-Muslims against Muslims and in the cases brought by Muslims against non-Muslims. Islam, which forms the basis of the Ottoman legal system and its functioning, reveals that everyone should be considered equal before the law/judiciary, regardless of their duties, titles, functions and ranks. Therefore, everyone, including foreigners, should be subject to equal and fair treatment before the judge in judicial and administrative cases. Accordingly, in accordance with justice, decisions should be also given against Muslims in disputes between Muslims and non-Muslims. The main thing is to ensure a fair trial and systematic. In this context, it is argued that there was no arbitrary, favouritist, unprincipled or unlawful trial in Ottoman law, and this argument is based on the rejection of trial methods that cannot be considered equal and fair in cases brought by the people against the ruling class or by the ruling military class against the peasants. The aim of the research is to reveal the extent to which these claims are compatible with the facts. The border of the study is the classical period. According to the results obtained, it has been revealed that the Ottoman judicial system generally operated independently of systematic and arbitrary interventions. Therefore, it has been determined that there is a generally fair mechanism for solving the problems that arose in economic life.

Anahtar Kelimeler

Rationality, Ottoman Economic Thought, Qadi, Capitalism., Economy

Osmanlı’da Yargı Sisteminin Ekonomik Faaliyetlere Etkisinin Rasyonalite Açısından Araştırılması

Öz

Batı düşünce dünyasında, Osmanlı yargı sistemi, patrimonyalizm temelinde karakterize edilmesinden hareketle irrasyonel olarak değerlendirilmektedir. Patrimonyal eylem biçimleri, rasyonellik anlayışını kutuplaştıran irrasyonel bir konuma karşılık gelmektedir. Genel olarak yönetimin ve özel olarak sultanın keyfi ve sübjektif kararları, bu irrasyonel iddiaların büyük bölümünü ihtiva etmektedir. Sultanın, kadılara ve yargılamanın icra edildiği süreçlere keyfi müdahalesine bağlı olarak ekonomik hayatta meydana gelen uyuşmazlıklarda yargı sisteminin, tarafları objektif ve adil bir şekilde değerlendiremediği ileri sürülmektedir. İktisadi hayatta pek çok problem meydana getiren bu durumun, iktisadi gelişmeyi engellediği de dile getirilmektedir. Dolayısıyla sadece Batı düşüncesinden ziyade çeşitli boyutlarıyla konuyu değerlendirmek önemlidir. Öte yandan Osmanlı’da genel ve iktisadi adaleti sağlamakla görevlendirilmiş yargı mensuplarının aldıkları kararlarda padişahın baskısını hissetmeleri nedeniyle karşı karşıya kalınan mesleki zorluk yanında devletin kuruluşundan bu yana ele alınan bu yargı sisteminin düzenli işleyişinin, yargı kurumu ve üyelerinin görevlerini etkin bir şekilde yerine getirmeleriyle sağlanabildiği düşüncesi de öne çıkmaktadır. Halihazırda geniş bir alanda hüküm sürülürken, yeni kurulan veya fethedilen tüm şehirlere ivedilikle kadı ve idari memur atanması, bu amaca hizmet etmektedir. İslam’ın hukuk sistemine yönelik emirlerini yerine getiren bu görevliler, sorumlulukları sebebiyle Allah’ın yasalarının uygulanması hususunda yeryüzündeki temsilciler olarak kabul edilmişlerdir. Dolayısıyla kendilerine tayin edilen görevleri icra ederken ayetlerin emredici hükümlerini, karşılarına gelen konuların mahiyetine uygun şekilde ele alıp adil ve rasyonel gerekçelerle tatbik etmeleri beklenmektedir. Denetleme mekanizması da ilgili yargı mensuplarına bu çerçevede değerlendirmelerde bulunmaktadır. Nitekim hukuki ve iktisadi boyutlarıyla gayrimüslimlerin, Müslümanlara açtıkları davalar ile Müslümanların gayrimüslimlere karşı açtıkları çeşitli davalarda adil ve orantılı kararlar verilip verilmediği hususu önem arz etmektedir. Osmanlı hukuk sistemine ve işleyişine temel oluşturan İslam; herkesin görev, unvan, işlev ve rütbelerine bakılmaksızın kanun/yargı önünde eşit kabul edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla adli ve idari davalarda, yabancılar da dahil olmak üzere herkesin hâkim huzurunda eşit ve adil muameleye tabi tutulması gerekmektedir. Buna göre, hakkaniyete uygun olarak, Müslümanlar ile gayrimüslimler arasındaki anlaşmazlıklarda Müslümanlar aleyhine de kararlar alınabilmelidir. Nihai amaç, adil bir işleyişi ve sistematiği sağlayabilmektir. Bu çerçevede Osmanlı hukukunda keyfi, kayırmacı, ilkesiz ve hukuksuz yargılama olmadığı savı ileri sürülmekte ve bu sav; halkın, yönetici sınıfa veya yönetici asker sınıfın köylülere karşı açtığı davalarda eşit ve adil kabul edilemeyecek yargılama yöntemlerinin reddedilmesine dayandırılmaktadır. Bu araştırmanın amacı, ele alınan iddiaların gerçeklerle ne derece bağdaştığını ortaya çıkarmaktır. Çalışmanın sınırını klasik dönem oluşturmaktadır. Elde edilen sonuca göre Osmanlı yargı sisteminin genel olarak sistematik ve keyfi müdahalelerden bağımsız bir şekilde işlediği ortaya konulmuştur. Dolayısıyla iktisadi hayatta meydana gelen problemlerin çözümünde genel olarak adil olan bir mekanizmanın mevcut olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rasyonalite, Osmanlı İktisadi Düşüncesi, Kadı, Kapitalizm., İktisat

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. Belgeler Gerçekleri Konuşuyor 1. İstanbul: Nil Yayınları, 1989.
• Akgündüz, Ahmet. İslam’da İnsan Hakları Beyannamesi. İstanbul: Timaş Yayınları, 1991.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmet. Şer’iye Sicilleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1988.
• Akiba, Jun. “Sharī’a Judges in the Ottoman Nizāmiye Courts, 1864-1908”. Osmanlı Araştırmaları 51/51 (Nisan 2018), 209-237.
• Alkan, Halime. ‘’19. Yüzyıl Osmanlısında Ticaret Hukukundaki Değişimin İktisadi İlişkilere Yansıması: Ceride-i Mehâkim’deki Mahkeme Kayıtları Üzerine Bir İnceleme’’. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 17 (Haziran 2023), 38-76.
• Alkan, Halime - Pekçoşkun, Kemal. ‘’On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlısında Hukuki Düzenlemeler: Ticaret ve Nizamiye Mahkemesi Kararlarının Yanlılığı Üzerine Lojistik Regresyon Analizi’’. Sosyoekonomi 31/58 (Ekim 2023), 333-363.
• Arık, Feda Şamil. “Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 8/8 (Eylül 1997). 2-71. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000145.
• Atar, Fahrettin. İslam Adliye Teşkilatı: Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
• Aykanat, Mehmet. ‘’Klasik Dönemde Osmanlı Devleti’nde Hâkim Adaylığı: Mülâzemet’’. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 34 (Nisan 2018), 165-188.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005.
• Bandžović, Sead. ‘’The Position and Competencies of Qadis in Ottoman Legal System’’. Historica Pogledi 4 (2020), 28-46.
• Bayındır, Abdülaziz. İslam Muhakeme Hukuku. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1999.
• Bulut, Mehmet - Korkut, Cem, ‘’The Impact of the Elite (Ulema) Class on the Ottoman Economy: The Case Study of the Cash Waqfs’’. International Journal of Economics, Management and Accounting 30/1 (2022), 27–54. https://doi.org/10.31436/ijema.v30i1.879.
• Croutwater, Susan. ‘’Weber and Sultanism in the Light of Historical Data’’. Theory of Liberty, Legitimacy and Power, New Directions in the Intellectual and Scientific Legacy of Max Weber. ed. Vatro Murvar. 168-184. Boston: Routledge, 2013.
• Çamlı, Mehmet. H. 959’ Miladi 1551 Tarihli 4 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Çaparlar, Aydın. ‘’Osmanlı Taşra Teşkilatındaki İdari Düzenlemeler (1864-1868)’’. Bengi Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi 5/1 (Şubat 2022). 76-120.
• Çöpoğlu, Binnaz. Bolu Şer’iye Sicili, 1687-1688 Tarihli 836 No’lu Defterin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2009.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku. 5. bs. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2017.
• En-nebhan, Muhammed Faruk. İslam Anayasa ve İdare Hukukunun Umumi Esasları. trans. Servet Armağan. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1980.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Basım, 2013.
• Gerber, Haim. ‘’The Islamic Law of Partnerships in Ottoman Court Records’’. Studia Islamica 53 (1981), 109-119. https://doi.org/10.2307/1595542
• Grenard, Fernand. Asya’nın Yükselişi ve Düşüşü. trans. Osman Yüksel. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Hardy, Peter. ‘’Max Weber and the Patrimonial Empire in Islam: The Mughal Case’’. In ed. Wolfgang Schluchter Max Weber and Islam, 183-204. New York: Routledge, 2019.
• Huff, Toby. ‘’Max Weber, Islam, and Rationalization: A Comparative View’’. Historická Sociologie 11/1 (2019): 117-128. https://doi.org/10.14712/23363525.2019.7
• Atabey, Hüseyin. Manisa’nın 79 Numaralı Şer’iyye Sicil Defteri (H. 1049-1050) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• İnalcık, Halil. Kazasker Ruznamçe Defterine Göre Kadılık. çev. Bekir Arı, Adalet Kitabı, ed. Serkan Aslantaş Ankara: Adalet Bakanlığı Yayınları, 2007.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Karagöz, Fatma Gül. ‘’17. Yüzyılda Mühimme Defterleri ve Ayntâb/Antep Şer’iye Sicilleri Örneklerinde Kahvehanelerin Kapatılması ve Tütün Yasaklarının Uygulanması’’. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi 10/2 (Aralık 2020): 494-554.
• Karataş, Ömer. 242 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicil Defteri Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi: (1223-1224/1808-1809). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kaya, Süleyman. ‘’XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kredi ilişkilerinin Hukuki Boyutu’’. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 3 (2007), 13-41.
• Keyder, Çağlar. ‘’The Ottoman Empire’’. After Empire, ed. Karen Barkey. 30-44. New York: Routledge, 2018.
• Kılıç, Remzi. ‘’Selçuklulardan Osmanlılara Medreseler ve Yönetim İlişkileri’’. In Prof. Dr. Yahya Akyüz’e Armağan, ed. C. Öztürk, 857-871. Ankara: Pegem Yayınları, 2011.
• Kınalızâde Ali Efendi. Devlet ve Aile Ahlakı. haz. Ahmet Kahraman. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1973.
• Köse, Metin Ziya. ‘’Galata’da Müslüman Osmanlı Tüccarı ve İç Ticaret (1600-1650)’’. Journal of History School XLIX (Aralık 2020), 3871-3907. https://doi.org/10.29228/joh.42790
• Kuran, Timur. Yollar Ayrılırken. trans. Nazlı Elhüseyni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Yollar Ayrılırken, 2018.
• Nizamülmülk. Siyasetname. trans. Nizamettin Bayburtlugil. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981.
• Ortaylı, İlber. Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Turhan Kitabevi Yayınları, 1994.
• Özcan, Tahsin. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları”. İslam Araştırmaları Dergisi 3 (Temmuz 1999), 125-155.
• Özdil, Orhan et al., Aksaray’ın Tek Şer’iyye Sicili. Aksaray: T.B.B. ve Aksaray Barosu Ortak Yayınları, 2014.
• Pamuk, Şevket. “Institutional Change and the Longevity of the Ottoman Empire, 1500–1800”. Journal of Interdisciplinary History 35/2 (Ekim 2004), 225-247.
• Peters, Rudolph. ‘’What Does It Mean to Be an Official Madhhab?: Hanafism and the Ottoman Empire’’. Shariʿa, Justice and Legal Order. ed. Rudolph Peters. 465-482. Leiden: Brill, 2020. https://doi.org/10.1163/9789004420625_032
• Rodinson, Maxime. İslam ve Kapitalizm. trans. Levent Fevzi Topaçoğlu. İstanbul: Spartaküs Yayınları, 1996.
• Sarıkaya, Huriye. 179 Numaralı Manisa ve 717 Numaralı Balıkesir Şer’iyye Sicillerine Göre Lâle Devri’nin İlk Yıllarında Batı Anadolu’da Sosyal ve Ekonomik Hayat. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Sariyannis, Marinos. A History of Ottoman Political Thought Up to the Early Nineteenth Century. Leiden: Brill, 2018.
• Shahar, Ido - Yefet, Karin Carmit. ‘’Kadijustiz in the Ecclesiastical Courts: Naming, Blaming, Reclaiming’’. Law & Society Review 56/1 (March 2022): 53-77.
• Stephens, Julia. et al. The Subjects of Ottoman International Law. Bloomington: Indiana University Press, 2020.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslam İktisadına Giriş. İstanbul: Dergah Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Taneri, Aydın. Türk Devlet Geleneği: Dün-Bugün. İstanbul: Töre Devlet Yayınevi, 2. Basım, 1981.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. 2. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi: İstanbul’un Fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 1975.
• Weber, Max. Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. ed. Guenther Roth ve Claus Wittich. Berkeley: University of California Press, 1978.
• Yayman, Derya. “Osmanlı Devleti Vergi Yargılaması”. International Journal of Social and Humanities Sciences Research 11/108 (Haziran 2024), 1088-1103. https://doi.org/10.5281/zenodo.12603081