İbn Bâcce, İbn Tufeyl ve İbn Rüşd’ün Düşüncesinde Tasavvufî Bilginin Yeri

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 657 - 677, 31.12.2024

Büşra Bilgin

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.11

Öz

Ortaçağ İslam dünyasında, Bağdat’ın ilmi gelişimine rakip sayabileceğimiz Endülüs’ün ilmi, felsefî, edebi anlamda birçok düşünür yetiştirdiğini ve bunlar arasında en meşhur olanlarının İbn Bâcce, İbn Tufeyl ve İbn Rüşd olduğunu söyleyebiliriz. Bu düşünürler, Endülüs’te felsefî düşüncenin canlandığı bilim ve araştırmanın en yoğun olduğu dönemin tanıklarıdır. Onlar yalnızca felsefî, dini ve edebi alanda değil döneminin siyasi yaşantısında da çok aktif rol oynamış ve yönetimde söz sahibi olmuşlardır. Onların felsefî düşüncelerini ve buna bağlı olarak tasavvufa eğilimlerinin derecesini belirlemek, Endülüs’ün o dönemde fikri hareketinin yönünü anlamak demektir. İbn Bâcce’nin Meşşai geleneğe bağlılığı sebebiyle tasavvufa mesafeli durması ve rasyonel/entelektüel çabayı her türlü keşfin ve ilhamın önüne koyması, benzer ve hatta daha katı bir rasyonellikle İbn Rüşd’te de karşımıza çıkar. Ancak İbn Tufeyl’in akla yüksek ihtimam göstermesinin yanında, insanın keşfe ve ilahi ışığa/feyze daha yatkın bir varlık olduğunu söylemesi diğerlerinden farklı olarak tasavvufa olan yoğun ilgisini göstermektedir. Endülüs’ün fikri havası bir yönüyle tam katı rasyonalist iken bir yönüyle müthiş bir duygulanım ve ilhamın terennümünü taşır. Buna örnek olarak İbn Bâcce, rasyonalist tarzı ile tasavvufu ve mistik yolculuğu güvenli bir yol olarak görmez. Ona göre, tasavvuf ile hakikate ulaşanlar bir yanılsama ile elde ettiği şeyin hakikat olduğunu sanırlar. Bunun için aklî idrak ve tekâmül zaruri yoldur. Dolayısıyla hakikate ulaşma ve mutluluğu elde etme ancak entelektüel bir çabanın ürünü olabilir. Tasavvuf ise bu çabaya ancak yardımcı olabilir. Daha katı biçimiyle benzer düşünce İbn Rüşd’te de görülür nitekim aklî tasdikin olmadığı tasavvufî bilgiyi, herkese açık olmamakla sınırlandırarak incelemeye değmeyen bir ilim olarak görür. Aklın herkese eşit şekilde verildiğini, hakikate ulaşmak için rasyonel olarak herkesin eşit şartlara sahip olduğunu vurgularken tasavvuf yolunun herkese açık olmadığını ve bu nedenle kesin olana yönelmenin daha doğru olacağı hükmüne varmıştır. Aralarında tasavvufa en yakın duran düşünür İbn Tufeyl’dir. O, insanın aklî sorgulama ile kendini ve doğayı sorgulayarak aklının ulaştırdığı sonuçtan sonra, hakikate keşf ve ilham yoluyla başka bir deyişle sûfiyâne yolla erişebileceğini düşünür. Onun düşüncesi ne tam mistik ne de tam bir entelektüalizmdir ancak aklîleştirilmiş bir mistisizm olarak görülebilir. İnsanoğlu aklı ile bu dünyayı, kendini, nefsini bilmeli ve buradan hareketle eşyanın özünü, asıl sebebini anlamaya çalışmalıdır. Bu çaba insanı, evrenin yegâne yaratıcısına hayran bırakarak O’na ulaşma ve O’nu bilme arzusuna yöneltir böylelikle insan tasavvufa meyleder ve O’nu kendinde aramaya başlar. Bu süreç İbn Tufeyl için her temiz zihinli insan için doğal bir süreçtir. Söz konusu düşünürlerin Aristotelesçi etki ile rasyonalizmden ödün vermediğini ancak tasavvuftan da belli oranlarda faydalandıklarını söyleyebiliriz. Bu durum bir yönüyle, yaşadıkları çağın en önemli sorunu olan felsefe-din çatışmasını uzlaştırma çabasına bağlanabilir. Bu çalışmada da ehemmiyetle bu çaba üzerinde durulmuştur ve bu çaba neticede felsefe ve dinin hem iki ayrı ilim olarak kabul görülmesi hem de tasavvufla ortak bir zeminde bulundukları sonucunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

islam felsefesi, tasavvuf, endülüs, ibn bâcce, ibn tufeyl, ibn rüşd

The Place of Sufi Knowledge in the Thought of Avempace, Abubacer and Averroes

Öz

The three most famous thinkers of Andalusia are Avempace, Abubacer and Averroes. These thinkers are witnesses of the period when philosophical thought was revived in Andalusia and science and research were at their peak. Determining their philosophical thoughts and, accordingly, the degree of their tendency towards Sufism means determining the direction of Andalusia's intellectual movement at that time. Avempace's keeping his distance from Sufism due to his commitment to the Peripatetic tradition and placing rational/intellectual effort before all kinds of discovery and inspiration is also encountered in Averroes with a similar and even stricter rationality. However, in addition to Avempace’s high regard for the mind, his statement that man is a being more prone to discovery and divine light/advance shows his interest in Sufism, unlike others. While the intellectual atmosphere of Andalusia is strictly rationalist on one side, it carries a great feeling and inspiration on the other. With his rationalist style, Avempace does not see Sufism and mystical journey as a safe path. According to him, those who reach the truth through Sufism think that what they achieve through an illusion is the truth. For this reason, mental perception and evolution are essential ways. Therefore, reaching the truth and achieving happiness may be the product of an intellectual effort. Sufism can only assist in this effort. A similar idea, in its stricter form, is also found in Ibn Rushd, as a matter of fact, he regards Sufi knowledge, which does not have rational confirmation, as a science not worth examining, limiting it to not being open to everyone. While emphasizing that reason is given to everyone equally and that everyone has equal conditions rationally to reach the truth, he concluded that the path of Sufism is not open to everyone and therefore it would be more correct to turn to the definite. Among them, the thinker closest to Sufism is Abubacer. He thinks that man can reach the truth through discovery and inspiration, in other words, in the Sufi way, after the conclusion reached by his mind by questioning himself and nature through rational questioning. His thought is neither fully mystical nor fully intellectualistic. But it can be seen as a rationalized mysticism. A human being should know this world, himself, and his soul with his mind and try to understand the essence of things and the real reason based on this. This effort leads a person to admire the only creator of the universe and to the desire to reach out to Him and to know Him, so a person tends to mysticism and begins to search for Him in himself. This process is a natural process for Abubacer for every clean-minded person. We can say that the thinkers in question did not compromise on Aristotelian influence and rationalism, but they also benefited from Sufism to a certain extent. This situation can be attributed to the effort to reconcile the philosophy-religion conflict, which is the most important problem of the age they live in. In this study, this effort has been emphasized and this effort has shown that philosophy and religion are accepted as two separate sciences and have a common ground with Sufism.

Anahtar Kelimeler

ıslamic philosophy, sufism, andalusia, avempace, abubacer, averroes

Kaynakça

• Attar, Samar. İbn Tufeyl’in Modern Batı Düşüncesi Üzerindeki Etkisi. çev. Ayşenur Alper. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Dînânî, Ğulâm Hüseyin İbrahimî. İslâm Dünyasında Felsefî Düşüncenin Serüveni. çev. Tahir Uluç. II Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Fahri, Macit. İslam Felsefesi Kelamı ve Tasavvufuna Kısa Bir Giriş. çev. Şahin Filiz. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Filiz, Şahin. İslam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Goodman, Lenn E. “İbn Bâcce”. İslam Felsefesi Tarihi. ed. Seyyid Hüseyin Nasr ve Oliver Leamen. I/347-368. çev. Şamil Öçal-Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Açılım Kitap, 2007.
• İbn Bâcce. “Vedâ Risalesi”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. 423-436. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• İbn Bâcce. Tedbiri’l-Mütevahhid: Erdemsiz Şehirde Bireyin Felsefî Yetkinliği. çev. İlyas Özdemir. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• İbn Bâcce. Kitabu’n-Nefs: Bireysel Özün Keşfi. çev. Mevlüt Uyanık vd. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• İbn Rüşd. “Fa’al Akıl Cisimle İçiçe Bulunan Heyûlânî Akıl ile İttisal Eder mi?”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. 495-500. çev. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• İbn Rüşd. “Faslu’l-Makâl”. Felsefe Din İlişkileri: Faslu’l-makal, El-Keşf an minhâci’l-edille. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• İbn Rüşd. “El-Keşf an Minhâci’l-Edille”. Felsefe Din İlişkileri: Faslu’l-makal, El-Keşf an minhâci’l-edille. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• İbn Rüşd. Tehâfütü’t-Tehâfüt: Gazzâlî’ye Reddiye. çev. Kemal Işık-Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• İbn Tufeyl. Varlığın Gizemini Arayan Genç Hayy bin Yakzan. haz. Mustafa Uluçay. İstanbul: Nesil Yayınları, 2014.
• İbn Tufeyl. “Hayy bin Yakzan”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Kaya, Mahmut. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Miquel, Andre. İslam Medeniyeti: Doğuştan Günümüze. çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş. I Cilt. İstanbul: Birleşik Dağıtım Kitabevi, 2003.
• Özdemir, İlyas. “İbn Bacce’nin Mistik Anlayışı Üzerine Bir Değerlendirme”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 29 (2015), 185-196.
• Paşa. Ziya. Endülüs Tarihi. haz. Yasemin Çiçek. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Sırma, İhsan Süreyya. Ah Endülüs. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Şerif, Mian Muhammed. Klasik İslam Filozofları ve Düşünceleri. drl. İsmail Taşpınar. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Şeyban, Lütfi. Endülüs: Cihat, Reconquista, Convivencia. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Uludağ, Süleyman. Felsefe Din İlişkileri: Faslu’l-makal, El-Keşf an minhâci’l-edille. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Uyanık, Mevlüt vd. “Bireysel Özün Keşfine Dair: İslam Felsefe Geleneğinin ve Meşşai Öğretinin Oluşumunda İbn Bâcce’nin Yeri”. Bireysel Özün Keşfi. Ankara: Elis Yayınları, 2020.