Westernizers’ Studies of the Qur’an: Arab Liberals as a Model

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 678 - 709, 31.12.2024

Fatma Çetin , Royyan Bachtiar

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.12

Öz

In this era, Muslims have faced intellectual challenges in a new form and in modern faces, and these challenges are divided into two parts: Internal challenges and external challenges. Internal challenges like the spread of ignorance, fanaticism, disbelieve (takfīr), terrorism, and others. As for the external challenges, they appeared in the form of the spread of ideas, philosophy, and concepts from Western civilization, including liberalism. This liberalism has spread to the minds of Muslims and dominated them, including Arab intellectuals. Some Arab intellectuals were influenced by this idea and then tried to introduce it into Islamic studies in general, from its history, culture, and language to the Holy Quran in particular, because it is the first source of this religion. They deal with the Qur'anic texts from a liberal perspective, interpret them loosely, and follow contemporary rules because they adhere to this concept, which is based on foundations that are contrary to the principles of Islam. Among the most prominent Arab thinkers who focused on the study of the Qur’an are Nasr Hamed Abu Zayd (1943-2010), an Egyptian liberal thinker and writer who made an effort to build a new treatment of the Qur'anic text, Mohammad Arkoun (1928-2010), an Algerian thinker and writer who proposed a new treatment of heritage and text, and Mohammad Shahrour (1938-2019), a Syrian writer, and engineer who graduated from engineering faculty and then made an effort to build a contemporary reading of the Qur'anic text afterward. In general, they claimed to be advocates of renewal and reform in dealing with the Qur'anic texts, and they claimed that the concepts existing at this time must be renewed with modern ideas and new interpretations because the interpretations at the time of the Companions may be inappropriate at this era. Therefore, they tried to liberalize the limitations of the rules established by the community of scholars in the Qur'anic studies and its principles through their contemporary approaches. The importance of this research was to know the approaches of Arab liberals in dealing with the Holy Quran, as well as to warn Muslims not to fall into the pit of their corrupt ideas but to preserve their beliefs and protect their faith in the book that was revealed to the Messenger of Allah, peace be upon him, which is the Holy Quran. The objectives of this research are to highlight the contemporary intellectual challenges embodied in the emergence of Arab liberals in the Islamic world and to reveal the approaches of Arab liberals to the study of the Qur'an. The researcher used the descriptive method, which is a way of describing the topic to be studied through a correct scientific methodology and depicting the results reached on expressive numerical forms that can be interpreted, then the researcher collected facts related to the opinions of Arab liberals in their writings with studies about them, The second is the inductive method, which is the process of observing phenomena and collecting data about them to arrive at general principles and universal relationships, then the researcher collected this data from the ideas of these liberals and took a holistic conclusion from their approach. After conducting the research, the researcher found the following key findings: The Arab liberals built on the following approaches, namely: Skepticism, Humanisation, Historicism, Negation of Synonymy, and Linguistics in their study of Qur’an.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Arab liberals, Liberalism, Qur'anic studies, Westernizers

Batıcılar’ın Kur’ân Çalışmaları: Arap Liberalleri Örneği

Öz

Son asırlarda Müslümanlar, geçmişte İslam tarihinde ortaya çıkan ihtilaflardan farklı olarak, tanımlamakta zorluk çektikleri birtakım fikirlerle baş etmek zorunda kaldılar. Bunların bir kısmı siyasi sebeplere bağlı olarak ümmetin içine düştüğü cehalet neticesinde ortaya çıkan, mezhep taassubu, tekfircilik ve başıbozukluk gibi ayrılıkçılık görüntüleriydi. Diğeri ise Hristiyan Batı dünyasının sömürgecilik faaliyetlerinin harekete geçirdiği, Batı’da üretilen fikir akımlarının Müslüman coğrafyaya taşınmasının bir sonucu olarak, ulema ile entelektüelleri karşı karşıya getiren fikir ihtilaflarıydı. Avrupa’da Aydınlanma çağında felsefi bir görüş olarak ortaya çıkan, sonra siyasi bir harekete dönüşen liberalizm de bunlardan biriydi. Batılı entelektüellerin dinî metinlere yaklaşım metotlarından biri olan liberal düşünce, özellikle Batı’da eğitim görmüş bazı Müslümanları etkisi altına aldı. Bu düşünceyi benimseyen bazı Arap entelektüelleri, sosyal bilimlerde Batı’nın gelmiş olduğu entelektüel düzeye nakille değil, yorumla ulaşılabileceği ve dinî konuların tamamının yeniden yorumlanması gerektiğini iddia ettiler ve liberal fikirleri, İslam dininin diline, tarihine ve kültürüne uygulamaya koyuldular. Bir kısmı da bunu dinin ana kaynağı olan Kur’an’a dâhil etmeye çalıştı. Geleneksel Kur’ân ilimlerinin Kur’ân’ın anlaşılmasına engel olduğunu ve bu alanda yenilik yapılması gerektiğini söylediler. Bu amaçla Kur’an araştırmalarının ana kaynağı olan ‘sadık haber’ dışlandı. Batılıların Kutsal Kitap’a yaklaşımlarındakine benzer çeşitli yorum yöntemleri öne çıkarıldı. Söz konusu Arap liberallerinin önde gelenlerinden biri olan Cezayir asıllı Fransız vatandaşı Muhammed Arkoun (1928-2010), Yunan bilim geleneğinden edindiği analitik düşünme tarzını, geleneksel İslam düşüncesine uygulamaya çalışarak, naslardan ulemanın yorumlarından farklı bir anlam çıkarmaya çalıştı. 1995 yılında Mısır ulemasının küfürle itham edip hakkında mürtet hükmü verdikleri Nasr Hâmid Ebû Zeyd (1943-2010), Kur’ân’a edebî bir metin olarak yaklaşarak onu tarihsel bir okumaya tabi tuttu. İslami ilimler alanında herhangi bir eğitimi olmayan Şam asıllı mühendis ve yazar Muhammed Şahrur (1938-2019), klasik tefsir literatürü yerine kendisinin oluşturduğu alternatif metin okuma girişiminde bulundu. Genel olarak Arap liberaller, ashabın ya da ulemanın Kur’ân nassını okuma şekillerinin asrımızın ihtiyaçlarını karşılamayacağını iddia ettiler. Kur’ân’ın ıslahatçı ve ilerlemeci hedefleri barındıran düşünce yöntemleriyle, bu asrın kavramlarını kullanarak yorumlanması gerektiği söylem etrafında birleştiler. Bu yüzden cumhur ulemanın belirlediği Kur’ân öğrenimi ve usullerini terk ederek, bu çağda revaçta olan fikir akımlarının metotlarını, genelde İslami ilimlere, özelde ise Kur’ân’ı yorumlamaya uygulamaya çalıştılar. Bu araştırma, Arap liberallerinin Kur’ân-ı Kerim ile ilgili yaklaşımlarını kavramak ve Müslümanları, bu fikirlerin Kur’ân’ı yorumlamada meydana getirebileceği tahriflere dikkat çekmesi yönüyle önemlidir. Amacı ise Batı’da üretilen fikir akımlarının, ana dili Arapça olan düşünürler yoluyla Kur’ân-ı Kerim’in doğru anlaşılması ve tefsir edilmesi konusunda meydana getirebileceği tahrif ve çarpıtmaları somut bir şekilde göz önüne sermek, Kur’ân araştırmacılarının dikkatini bu yöne çekmektir. Bu çalışmada araştırmacı Arap liberallerin kaleme aldıkları eserlerden faydalanarak onların görüşlerini doğru bir şekilde ortaya koymak için öncelikle betimleyici bir metot kullanmıştır. Buradan aldığı sonuçları çözümledikten sonra, tümevarım yöntemiyle liberallerin tefsir metotlarını genel olarak belirlemiştir. Bu araştırma sonunda, liberalizmin ana esaslarının özgürlük, akılcılık ve bireysellik temeline oturduğu; Arap liberallerin bu fikrî temeli, genelde İslami ilimlere özelde ise Kur’ân’a yaklaşımlarında kullanırken, kendi liberal fikirlerine alan açmak için mutlaka geleneğe itiraz, şüphe ve ret metodunu kullandıkları tespit edilmiştir. Böylece bu köklü birikim geçersiz kılınmış ve ulema da değersizleştirilmiştir. Bundan sonra bilimsellik adına, liberalizmin savunduğu insancıllık /hümanizm, tarihsellik, teradüfü/eş anlamlılığı ret ve dilbilimsel yöntemler Kur’ân araştırmalarında yerini almıştır.

Anahtar Kelimeler

tefsir, Arap liberalleri, Liberalizm, Kur'ân araştırmaları, Batıcılık

Teşekkür

Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Dergisi sahibine , sorumlularına ve bütün ilgilenen arkadaşlara teşekkür eder, başarılarınızın devamını dileriz.

دراسات المستغربين للقرآن: الليبراليون العرب أنموذجا

Öz

لقد واجه المسلمون في هذا العصر تحديات فكرية بصورة جديدة وبأثواب حديثة، هذه التحديات تنقسم إلى قسمين، هما: التحديات الداخلية والتحديات الخارجية. التحديات الداخلية مثل انتشار الجهل، والفكرة التعصبية والتكفيرية، والإرهاب وما أشبه ذلك، أما التحديات الخارجية فظهرت على صورة انتشار الفكر والفلسفة من العالم الغربي منها الليبرالية. قد أثرت هذه الليبرالية في عقول المسلمين وغلبت عليهم بما في ذلك المفكرين العرب.كان بعض المفكرين العرب يتأثرون بهذا الفكر الليبرالي ثم يحاولون إدخاله إلى الدراسات الإسلامية بوجه عام وإدخاله إلى تاريخ الإسلام وثقافته ولغته وبالخصوص إلى كتابه القرآن الكريم لأنه مصدر أولي لهذا الدين، هم يتعاملون مع النصوص القرآنية بالمنظور الليبرالي ويفسرونها تفسيرا فضفاضا وينهجون الطريقة المنحرفة ويبحثون في الآيات القرآنية ليجدوا فيها ما يقوّي رأيهم ولو بطريق إخضاعها لعقلهم. ومن أبرز المفكرين العرب الذين اتبعوا المنهج الليبرالي في دراسة القرآن؛ محمد أركون (1928-2010) وهو مفكر وكاتب جزائري وقد طرح معاملة جديدة مع التراث والنص، نصر حامد أبو زيد (1943-2010) وهو مفكر وكاتب مصري وقد بذل جهده في بناء معاملة جديدة مع النص القرآني، ومحمد شحرور (1938-2019) وهو كاتب ومهندس سوري تخرج في كلية الهنداسة ثم كتب قراءة معاصرة للنص القرآني بعد ذلك. بشكل عام هؤلاء ادعوا أنهم من دعاة التجديد والإصلاح في تعاملهم مع النصوص القرآنية وزعموا أن المفاهيم الموجودة في هذا الزمن لابد من أن ترمم بالمفاهيم الحديثة والتأويلات الجديدة لأن التأويلات في زمن الصحابة قد تكون غير مناسبة في هذا الزمن. ولذا حاولوا تحرير قيود القواعد التى قررها جمهور العلماء في دراسة القرآن ومبادئه من خلال مناهجهم المعاصرة. ترجع أهمية هذا البحث إلى معرفة مناهج الليبراليين العرب في التعامل مع القرآن الكريم، وكذلك تحذير المسلمين بألا يسقطوا في حفرة أفكارهم الفاسدة، بل الحفاظ على عقائدهم والحفاظ على إيمانهم بالكتاب الذي أنزل على رسول الله صلى الله عليه وسلم وهو القرآن الكريم، أما أهداف هذا البحث فهي إبراز التحديات الفكرية المعاصرة وقد تجسّدت في ظهور الليبراليين العرب في العالم الإسلامي وكشف مناهج الليبراليين العرب في دراسة القرآن مع بيانها للجميع. استخدم الباحث منهجين، هما: المنهج الوصفي وهو طريقة لوصف الموضوع المراد دراسته من خلال منهجية علمية صحيحة وتصوير النتائج التي يتم التوصل إليها على أشكال رقمية معبرة يمكن تفسيرها، فجمع الباحث الحقائق التي تتعلق بآراء الليبراليين العرب في مؤلفاتهم مع الدراسات المتعلقة بها، والثاني المنهج الاستقرائي وهو عملية ملاحظة الظواهر وجمع البيانات عنها للتوصل إلى مبادئ عامة وعلاقات كلية، فجمع الباحث هذه البيانات من أفكار هؤلاء الليبراليين وأخذ نتيجة كلية من منهجهم. وقد خلص البحث إلى جملة من النتائج من أهمها أن الليبراليين العرب استخدموا المناهج التالية: منهج الطعن والتشكيك، ومنهج الأنسنة، ومنهج التاريخية، ومنهج إنكار الترادف، ومنهج اللسانيات في دراستهم للقرآن الكري.

Anahtar Kelimeler

التفسير, اللبراليون العرب, اللبرالية, الدراسات القرآنية, المستغربون

Kaynakça

• Abdurrahmân, Taha. Rûhü’l-hadâse: el-Medhal ilâ te’sîsi’l-hadâseti’l-İslamiyye. Mağrib: el-Merkezü’s-sekafî arabî, ts.
• Alrawashdeh, Ziyad. “Çağdaş Kur’ân Çalışmaları: Muhammed Şahrûr Örneği”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 34 (Haziran 2016), 115-138.
• Arkoun, Muhammed. el-Fikrü’l-islamî: kırâât ilmiyye. çev. Haşim Salih. Beyrut: Merkezü’l-enmâ el-kavmî, 1987.
• Arkoun, Muhammed. el-Fikrü’l-islâmî: Nakd ve İctihad. çev. Haşim Salih. Cezâir: el-Müessese el-vataniyye li’l-kitap, ts.
• Arkoun, Muhammed. el-Kur’ân mine’t-tefsiri’l-mevrüs ila tahlîli’l-hitâbi’d-dînî. çev. Haşim Salih. Beyrut: Dâru’t-tâliât, 2005.
• Arslan, Şekib. Limâzâ teahhara müslimün ve tekaddeme gayrühüm. Beyrut: Dâru’l-hayat, ts.
• Avad, Ahmed Hafız. Napoleon Bonaparte fi Mısır. Kahire: Müessese Handavi, ts.
• Beşir, Muhammed Abdülmerzûk, “Müesseset rand el-emrîkiyye ve devrühâ fi hareketi’l-istişrak”. Mecellet midâdi’l-âdab 36/14 (2024), 1248-1278.
• Balebeki, Münir. el-Mevrid: ingilizce-arapça sözlük. Beyrut: Daru’l-ilm li’l-melayin, 2008.
• Bernard, Şirîl. Binâ’ şebekât el-i’tidâl el-islâmi. çev. İbrâhim Avad. Kahire: et-Tenvir li’n-neşr, 2015.
• Bernard, Şirîl. el-İslâm el-demokrâti el-medenî: eş-şürakâ ve el-mevârid el-istirâtîciyye. çev. İbrâhim Avad. Kahire: et-Tenvir li’n-neşr, 2013.
• Cerişat, Ali. el-İtticâhât el-fikriyye el-muâsira. Kahire: Dâru’l-vafâ li’n-neşr, 3. Basım, 1990.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. et-Ta’rifât. Kahire: Dâru’l-fadîle, ts.
• Devey, Cohn. el-Hürriye ve’s-sekâfe. çev. Emin Mursi Kandil. Mısır: Matbaatu’t-tahrîr, ts.
• Dümayci, Muhammed Sâlih. Mevkifü’l-libraliyye fi’l –bilâdi’l- arabiyye min muhkemâti’d-dîn. Riyad: Mecelletü’l-beyân, 1433.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. Mefhûmu’n-nas: dirasât fi ‘ulûmi’l-Kur’ân. Mağrib: el-merkezü’s-sekâfi el-arabî, 1. Basım, 2014.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. el-İmam eş-Şafii ve te’sisü’l-idyolociyyetü’l-vasatıyye. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekafiyyü’l-Arabi, 2014.
• Ebu Zeyd, Nasr Hâmid. Nas ve’s-sulta ve’l-hakîka. Beyrut: el-Merkezü’s-sekâfî el-arabî, 1. Basım, 1995.
• Glare, P.G.W. Liber, Kâmûs’û Oxford. London: Oxford Üniversitesi, 1968.
• Halil, Hilmi. Dirâsât fil-Lisâniyyât et-tathbikiyat. İskenderiye: Daru’l-marife el-camiiyye, 2003.
• Halil, Hilmi. Mukaddimât li dirâsât fikhi’l-lüğa. İskenderiye: Daru’l-marife el-camiiyye, ts.
• Hanefî, Abdülmün’im. el-mu’cemu’ş-şâmil li mustalahâti’l-felsefe. Kahire: Mektebet medbûlî, 2000.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed. Muʿcemü meḳayîsi’l-lüğa. 6 Cilt. B.y.: Dâru’l-fikr, 1979.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luga. 4 Cilt. Kahire: Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 1389.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemaleddin Muhammed. Lisânü’l-arab. B.y.: Dâru sadr, ts.
• İmâra, Muhammed. el-Ğazvü’l -fikrî vehm em hakika? Kahire: Matbaa rûzu’l-yusuf, 2003.
• Kardâvî, Yusuf. Şerîatü’l-islâm: sâlihun li’t-tathbîkî fi külli zamân ve mekân. Kahire: Dâru’s-sahve li’n-neşr, 1993.
• Kayhal, Mustafa. el-Ensene ve’t-te’vîl fi fikr Muhammed Arkoun. Ribat: Dâru’l-emân, 2011.
• Lâlând, Andre. Mavsu’at Lâlând el-Felsefiyye. çev. Halil Ahmet. Beyrut: Menşurât uveydât, 2001.
• Mahmud, Ali Abdülhalim. el-Ğazvü’l-fikri ve’t-tayyârât el-mü’âdiyat li’l-islam. Riyad: İdâretü’s-sekâfe ve’n-neşr bi’l-câmiah el-imam muhammed b. suûd el-islamiyye, 1396.
• Mahmudî, Muhammed Serhân Ali. Menâhicü’l-Bahs. San’â: Dâru’l-kütüb, 2015.
• Müdifir, Abdullah. Merakizül-istişrâk el-emrîkî el-cedîd. Kahire: Merkez nemâ li’l-buhûs ve’d-dirasât, ts.
• Râzî, Zeynuddin Ebu Abdillah Muhammed İbn Ebi Bekr İbn Abdülkâdir. Muhtar es-sihhâh. 1 Cilt. Beyrut: Mektebet Lübnân Nâşirûn, 1995.
• Rossel, Bertrand. Hikmetü’l-ğarb. çev. Fuat Zekeriya. Kuveyt: Alemü’l-ma’rife, 1983.
• Saîd, Edvard. el-İstişrak: el-mefâhim el-ğarbiyye li’ş-şark. çev. Muhammed İnânî. Kahire: Ru’yet li’n-neşr ve’t-tevzi’, 2006.
• Sekrân, İbrâhim Ömer. et-Te’vîl el-hadâsî li’t-türâs: et-tekaniyât ve’l-istimdâdât. Riyad: Dâru’l-hadâra, 1. Basım, 2014.
• Stromberg, Roland. Tarîhü’l-fikri’l-avrûbî el-hadîs. çev. Ahmet Şeybâni. Kahire: Dâru’l-kâri’ el-arabî, 3. Basım, 1994.
• Sulaybe, Cemil. el-Mu’cem el-Felsefî. Beyrut: Dâru’l-kitabi’l-lübnânî, 1982.
• Suyûtî, Celaleddin. el-Müzhir fî ulumi’l-luga ve envaiha. Beyrut: el-Mektebe el-asriyye, 1986.
• Sülemî, Abdurrahmân Sumâyil. Hakikatü’l-librâliyye ve mevkifü’l-islâm minhâ. Cidde: Merkezü’t-ta’sîl li’d-dirâsât ve’l-buhûs, 2009.
• Şevkî, Ebu Halil. el-İskât fi menâhici’l-müsteşrikîn ve’l-mübeşirîn. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-muâsir, 1. Basım, 1998.
• Umeyrâ, Abdurrahman. el-İslâm ve’l-müslimün beyne ahkâdi’t-tebşir ve dalâli’l-istişrâk. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1999.
• Ziyâde, Maan. el-Mevsü’atü’el-felsefiyye el-Arabiyye. Beyrut: Ma’hed el-inmâ el-arabî, 1986.