San‘ânî’nin er-Risâletü’l- ‘Ascediyye Eseri Özelinde Kur’ân’ın Eşsiz Belagatine Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 710 - 736, 31.12.2024

Yusuf Seller

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.13

Öz

Bu çalışma, hicrî VI. yüzyılda Abbâs b. Ali b. Ebî ‘Amr es-Ṣan‘ânī tarafından kaleme alınan er-Risâletu’l-‘ascediyye fî me‘ânî’l-mueyyidiyye/mueyyediyye adlı eseri incelemektedir. Anılan telifte, Kur’ân’ın ilahî bir kitap oluşu, edebî eleştiri ve belagat konuları bağlamında ele alınmıştır. Müellif, Kur’ân ayetlerini insan tarafından üretilen ifadelerle karşılaştırarak Kur’ân’ın edebî açıdan üstünlüğünü ve ilahî niteliğini vurgulamaktadır. Aynı zamanda, Kur’ân’ın belagatine ve i‘câzına dair çeşitli kurallar ve örnekler sunarken klasik Arap edebî eleştirisinin temel kavramlarını da sistematik bir biçimde işlemektedir. Bu çalışma, er-Risâletu’l-‘ascediyye adlı eserin sunduğu teorik çerçeve aracılığıyla belagat ve edebî eleştiri arasında derin bir bağ olduğunu göstermektedir. Eserin dikkat çeken unsurlarından biri, şiir serikası (intihal) olarak bilinen edebî eleştiri kavramıdır. Bu kavram, özellikle Arap edebiyatında önceki şairlerin kullanmış olduğu ifade ve anlamlardan yeni bir şiir oluştururken faydalanmanın çeşitli yollarına işaret etmektedir. San‘ânî, bu bağlamda pek çok örnek sunmuş ve edebî mirasın nasıl yeniden kullanıldığını gözler önüne sermiştir. Ayrıca, Kur’ân’ın bir benzerinin ortaya konulamayacağını göstermek amacıyla mu‘âraza konusunu detaylı bir şekilde incelemiştir. Mu‘âraza, Arap edebiyatında bir eserin kalitesine eşdeğer bir başka eser ortaya koyma girişimi olarak bilinir. er-Risâletu’l-‘ascediyye’de, Kur’ân’a karşı böyle bir girişimin başarısız olacağı çeşitli örneklerle delillendirilmiştir. San‘ânî, bu konuyu ele alarak Kur’ân’ın edebî ve belagatle ilgili yönlerinin derinlemesine anlaşılmasına katkıda bulunmayı hedeflemiştir. Ayrıca, belagat ve fesahat kavramları arasında herhangi bir ayrım yapmamış olması eserin dikkat çeken bir diğer yönüdür. Bu araştırma, er-Risâletu’l-‘ascediyye’nin sistematik bir incelemesi aracılığıyla Kur’ân’ın eşsiz belagatine dayalı i’câzı ve edebî eleştiri arasındaki ilişkiye dair literatürdeki önemli bir boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır. Eserin hicrî VI. yüzyıla ait nadir bir örnek olması, bu çalışmanın önemini daha da artırmaktadır. Aynı zamanda, böyle bir araştırma Kur’ân üzerine çalışmalarını sürdüren farklı disiplinlerden araştırmacıların dikkatini belagat ve edebî eleştiri arasındaki ilişkiye çekmeyi hedeflemektedir. Kur’ân’ın sadece dini bir metin olarak değil edebî açıdan da mükemmel bir eser olduğu tezi, San‘ânî’nin eseri üzerinden net bir şekilde ortaya konulmaktadır. Dolayısıyla böyle bir eseri mercek altına alan bu araştırma, Kur’ân’ın edebî yönlerinin daha derinlemesine anlaşılmasına katkı sağlayarak interdisipliner çalışmalara da kapı aralamaktadır. Bu durum, Arap dili ve belagati sahasıyla Kur’ân üzerine yoğunlaşan disiplinler arasında yeni iş birliklerinin önünü açabilecek niteliktedir. Ayrıca, belagat ve edebî eleştiri alanlarında Kur’ân’a dair yapılan çalışmaların eksikliği göz önüne alındığında, bu tür bir araştırma özellikle Türkiye’de önemli bir boşluğu dolduracaktır. Nitekim er-Risâletu’l-‘ascediyye’nin Türkiye’de herhangi bir çalışmaya konu edilmemiş olması, bu araştırmanın özgünlüğünü ve önemini de göstermektedir. Çalışmada sosyal bilimler nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yöntemi kullanılmış ve elde edilen veriler içerik analizi tekniğiyle değerlendirilmiştir. Bu metodun kullanılması, araştırmacıların mevcut literatürdeki eksikleri tespit etmelerine ve San’ânî’nin eserine yeni bir bakış açısıyla yaklaşmalarına katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Belagat, Kur’ânın i‘câzı, Abbâs b. Ali b. Ebi ‘Amr es-San‘anî, er-Risâletü’l-‘ascediyye

An Analysis of the Unmatched Eloquence of the Qur’an in the Context of San‘ani's er-Risālat al-‘Asjadiyyah

Öz

This study examines al-Risālat al-ʿAsjadiyya fī Maʿānī al-Muʾayyadiyya/Muʾayyadiyya, written by ʿAbbās b. ʿAlī b. Abī ʿAmr al-Ṣanʿānī in the 6th century AH. The work addresses the divine nature of the Qur'an within the framework of literary criticism and rhetoric. The author compares Qur'anic verses with human expressions, highlighting the Qur'an’s literary superiority and divine nature. Additionally, while presenting various rules and examples of the Qur'an’s rhetoric and iʿjāz (inimitability), the author systematically addresses the fundamental concepts of classical Arabic literary criticism. This study demonstrates the deep connection between rhetoric and literary criticism through the theoretical framework provided by al-Risālat al-ʿAsjadiyya. One of the notable aspects of the work is the concept of poetic borrowing (intihāl), which refers to various methods of using expressions and meanings from earlier poets to create new poetry, especially in Arabic literature. Al-Ṣanʿānī provides numerous examples illustrating how literary heritage is reused. Furthermore, the work extensively discusses the concept of muʿāraḍa, which refers to the attempt to produce a work of equivalent quality in Arabic literature. In al-Risālat al-ʿAsjadiyya, al-Ṣanʿānī demonstrates through various examples that any attempt to rival the Qur'an in this way would fail. By addressing this topic, al-Ṣanʿānī aims to deepen the understanding of the Qur'an’s literary and rhetorical aspects. Moreover, his lack of distinction between the concepts of balāgha (rhetoric) and faṣāḥa (eloquence) is another significant point in the work. This research seeks to fill an important gap in the literature by systematically analyzing al-Risālat al-ʿAsjadiyya and examining the relationship between the Qur'an’s unique rhetoric, its iʿjāz, and literary criticism. The rarity of this 6th century AH work further enhances the significance of this study. At the same time, this research aims to draw the attention of scholars from other disciplines studying the Qur'an to the relationship between rhetoric and literary criticism. The thesis that the Qur'an is not only a religious text but also a literary masterpiece is clearly demonstrated through al-Ṣanʿānī’s work. Thus, this study contributes to a deeper understanding of the Qur'an’s literary aspects and opens the door for interdisciplinary research. This approach also presents the potential for new collaborations between disciplines focused on the Arabic language and rhetoric and those concentrated on Qur'anic studies. Given the lack of studies on the Qur'an's rhetoric and literary criticism, particularly in Turkey, this research aims to address a significant gap. The fact that al-Risālat al-ʿAsjadiyya has not yet been the subject of any academic study in Turkey further emphasizes the originality and importance of this research. The study employs the document analysis method, a qualitative research approach, and the collected data are evaluated using content analysis techniques. This methodology helps researchers identify gaps in the existing literature and provides a fresh perspective on al-Ṣanʿānī’s work.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Rhetoric, Qur’an’s Inimitability, ʿAbbās b. ʿAlī b. Abī ʿAmr al-Ṣanʿānī, al-Risālat al-ʿAsjadiyya.

Kaynakça

• ‘Alevî, İbn Tabâtabâ. ’Iyâru’ş-şi’r. thk. Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni’. Kahire: Mektebetü’l-hanci, ts.
• ‘Alevî, Muzaffer. Nadratü’l-iğrîd fî nusrati’l-karîd. thk. Nühâ Arif el-Hasen. Dımaşk: Mecma’u’l-lügati’l-’Arabiyye, ts.
• ‘Âmirî, Ömer Hasan. “Ebû Temmâm beyne İbni’l-Mu‘tez ve Ebî Bekr es-Sûlî”. Mecelletü Câmi‘atü’ş-Şârka li’l-‘ulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâ‘iyye, Abu Dabi 15/2 (2018), 202-223.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-Sına‘ateyn el-kitâbe ve’ş-şi‘r. thk. Ali Muhammed Becâvî - Ebû Fadl Muhammed Ebû Fadl İbrahim. Beyrut: ‘İsâ el-Bâbî el-Hâlebî ve Şürakeühü, 1952.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-Sına‘ateyn el-kitâbe ve’ş-şi‘r, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 1986.
• Bakıllânî, Ebû Bekr el-. İ’câzu’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-ma’rife, 1997.
• Berkûkî, Abdurrahman. Şerhu Dîvânî’l-Mütenebbî. Kâhire: Müessesetü Hindâvî li’t-ta’lîm ve’s-sekâfe, 2012.
• Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kenânî Ebû Osman. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru’l-mektebeti’l-hilâl, 1423.
• Câhız, Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kenânî Ebû Osman. Kitâbu’l-Hayevân. thk. Muhammed Basil `Uyun al-Sud. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-’ilmiyye, 2003.
• Cürcânî, el-Kâdî. el-Vesâtâ beyne’l-Mütenebbî ve husûmihî. thk. Muhammed Ebû Fadl İbrâhim - Ali Muhammed Bicavî. Matba’atu İsa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. Şemsüddîn İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, ts.
• Endelüsî, İbn Abdürabbih. el-’İkdü’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1983.
• Ensârî, İbn Hişâm. Şerhu şuzûri’z-zeheb fî ma’rifeti kelâmi’l-’Arab. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-’asriyye, 2008.
• Ezdî, Ahmed b. Muakkal. Me’âhizu’l-Ezdî alâ Şerhi Dîvâni’l-Mütenebbî. thk. Adnân Mahmût Ubeyyidât. İrbid: el-Mektebetü’l-vataniyye, 2005.
• Hafâcî, İbn Sinân. Sırru’l-fesâha. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1982.
• Hatîb, el-Kazvînî. el-Îzâh fi ’ulûmi’l-belâga, thk. Muhammed Abdülmün’im Hafâcî, Abdülazîz Şeref, Beyrut, Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî, 1999. thk. Muhammed Abdülmün’im Hafâcî - Abdülazîz Şeref. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Lübnânî, 1999.
• Hâtimî, Ebû Ali. Hilyetü’l-muhâdara fî sınâ‘ati’ş-şi‘r. thk. Ca‘fer el-Kettânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Reşîd, 1979.
• İbn Bürd, Beşşâr. Dîvânu Beşşâri’bni Bürd, thk. Muhammed Tâhir b. ‘Âşûr, 3 Cilt. Kâhire: Matba‘atü lecneti’t-te’lif ve’t-tercüme ve’n-neşr, 1957.
• İbn Ebî Sülmâ, Züheyr. Dîvânu Züheyr İbn Ebî Sülmâ. thk. Ali Hasen Fâ’ur. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1988.
• İbnu’l-Esîr. el-Meselu’s-sâir, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 1995.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-’Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1994.
• İbnü’l-Mu’tez, Ebü’l-Abbâs Abdullāh. Tabakâtu’ş-şu’arâ. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. Kâhire: Dâru’l-me’ârif, 3. Basım, ts.
• İmruülkays b. Hucr. Dîvânu İmruülkays. thk. Abdurrahman el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 2. Basım, 2004.
• İmruülkays b. Hucr. Dîvânu İmruülkays, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhim Kâhire: Dârü’l-me‘ârif, 1984.
• Kayravânî, İbn Reşîk el-. el-’Umde fî mehâsini’ş-şi’r ve âdâbihi ve nakdihi. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 5. Basım, 1981.
• Kavas, Ahmet. “Hemdânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Mayıs 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hemdaniler
• Kazvînî, Hatîb. el-îdâh fî ‘ulûmi’l-belâga, thk. eş-Şeyh Behîc Gazâvî, Beyrut: Dâru ihyâi’l-‘ulûm, 1998.
• Matlûb, Ahmet. Mu'cemu'l-mustalahâti'n-nakdi'l-'arabiyyi'l-kadîm, Beyrut: Mektebetü Lübnân, 2001.
• Numan Çakır. “İbnü’l-Mukaffa’nın Kur’ân’a Mu‘âraza Yaptığına Dair İddiaların Değerlendirilmesi”. Akademik-Us 1/2 (Aralık 2017), 159-185.
• Râzî, Abdulkâdir. Muhtâru’s-Sıhâh, Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 2012.
• Rummânî, İsa b. Ali. en-Nüket fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân (S̱elâs̱ü resâʾil fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân içinde), nşr. ),. thk. Muhammed Halefullah - Muhammed Zağlûl Sellâm. Kâhire: Dârü’l-me’ârif, 3. Basım, 1976.
• San’ânî, ‘Abbâs b. Ali b. Ebi ‘Amr. er-Risâletu’l-‘ascediyye fî’l-me‘âni’l-mueyyidiyye/mueyyediyye. thk. Abdülmecid eş-Şerfî. Libya-Tunus: Dârü’l-‘Arabiyye li’l-kütüb, 1976.
• Se‘âlebî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâil. Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-’asr. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1983.
• Seller, Yusuf. “İbn Sellâm El-Cumahî’nin Arap Edebi Eleştirisine Katkısı: Tabakât Özelinde Bir Analiz”.İslam Tetkikleri Dergisi 12/1 (Mart 2022), 127-155. https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1030746.
• Seller, Yusuf. Şiirde İntihal Meselesi ve Arap Şiirine Yansımaları. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021.
• Şensoy, Sedat. “Rummanî- TDV İslâm Ansiklopedisi”. Erişim 10 Mayıs 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/rummani
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Muhtasaru’l-me’ânî. Dâru’l-fikr, 1990.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1998.
• Zevzenî, Ḥüseyn b. Aḥmed vd. Yedi Askı, Arap Edebiyatının Harikaları: el-Mu’allakatu’s-Seb’. çev. Nurettin Ceviz vd. Ankara: Ankara Okulu, 2. Basım, 2010.
• Zübyânî, Nâbiga. Dîvân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Kâhire: Dârü’l-me‘ârif, 2. Basım, ts.