I. MEŞRUTİYET MECLİS-İ MEBUSANINDA PARLAMENTO DENETİMİNDE ÖNE ÇIKAN MEBUSLAR

Yıl 2021, Sayı: 44, 11 - 42, 31.12.2021

Ömer Gençkaya Osman Nihat Bişgin

Öz

Osmanlı Devleti’nin anayasal sisteme geçmesinden kısa bir süre sonra Meclis-i Mebusan açıldı. İlk meclise sınırlı da olsa hükümeti denetlemeye yönelik bazı denetim araçları verilmişti. Büyük bir coğrafyaya sahip olan Osmanlı Devleti’nin dört bir yanından İstanbul’a gelen mebuslar kozmopolit bir meclis yapısı oluşturdu. Farklı etnik kökenlere sahip bu mebuslar Dahili Nizamname’de düzenlenen bir parlamenter denetim aracı olan istizaha (gensoru) sıklıkla başvurdular. Bir parlamento kültürü olmamasına karşın, ortak sorunların göreceli bir “serbest” tartışma ortamında ifade edilmesi, dolaylı olarak padişahın sorgulanmasını da gündeme getirdi. Bu gelişme, öteki nedenlerle birlikte parlamentonun 30 yıl tatil edilmesine yol açtı. Bu çalışmada, İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında, parlamenter denetim sürecinde öne çıkan mebusların etkinlikleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

I. Meşrutiyet, Parlamenter Denetim, Meclis-i Mebusan

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) 20 L 1296, Sadaret Resmî Maruzât Evrakı, Gömlek No:4, Dosya No:54.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) 9 Ca 1296, Yıldız Mabeyn Başkitabeti Evrakı, Gömlek No:2 Dosya No:15.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, (BOA) İrade Dosya Usulü, Gömlek No: 11, Dosya:106.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı, 80/3.
• Ahmed Midhat Efendi. Üss-i İnkılab, Takvim-i Vekayi Matbaası, C.II., İstanbul, 1295 (Rumi).
• Ahmed Cevdet Paşa, Ma’ruzat, Yayına Hazırlayan: Yusuf Halaçoğlu, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Ahmed Saib, Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Kahire, 1326.
• AKIN, İ. Siyasi Tarih, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1983.
• AKŞİN, S. “I. Meşrutiyet Meclis-i Mebusanı (I)”, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi XXV, Sayı:1, (1970).
• AKŞİN, S. “I. Meşrutiyet Meclisi Mebusanı’nın Ele Aldığı başlıca Sorunlar (II)”, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi XXV, Sayı:2, (1970).
• AKYILDIZ, A. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• BAYKAL, B. S. “I. Meşrutiyet‟e Dair Belgeler”, Belleten, No: 96, Belge No: 10, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960.
• DAVISON, R. H., Osmanlı İmparatorluğunda Reform (1856-1876), I. Cilt. İstanbul: Papirus Yayınları, 1997.
• DEVEREUX, R. The First Ottoman Constitutional Period, Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1963.
• ELDEM, E. “Resimli Basında 1876 Darbesi”, içinde Osmanlı’dan Günümüze Darbeler, Hazırlayan Mehmet Ö. Alkan, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
• ERYILMAZ, B. Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul: İşaret Yayınları, 2006. GAZEL, A. A. “Birinci Meşrutiyet Parlamentosunda Parlamenter Denetim: İstizah (Gensoru), Meclis Araştırması, Meclis Soruşturması, Genel Görüşme”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2005, http://dergipark.gov.tr/sutad/issue/26279/276895, Erişim Tarihi 10.01.2020.
• GÜNEŞ, İ. Türk Parlamento Tarihi: Meşrutiyete Geçiş Dönemi, I. ve II. Meşrutiyet, Cilt 1 ve 2, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1997.
• İNALCIK, H. Osmanlı Devleti. Toplumu ve Ekonomisi, İstanbul: Eren Yayınları, 1993.
• KARAL, E. Z. Osmanlı Tarihi Cilt V, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Dönemleri (1789-1856), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2017.
• KARAL, E. Z. Osmanlı Tarihi, Cilt VII-VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1962.
• KARPAT, K. Politization of Islam, New York: Oxford University Press, 2001.
• KILIÇ – KAYA, S. 1876 Kanun-i Esasi’sinin hazırlanması ve Meclis-i Mebusan’ın Toplanması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1991.
• KILIÇ, S. “1876 Meclis-i Mebusanı ve Seçim Hazırlıkları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 30, Sayı: 30, (2011).
• KİLİ, Suna. “1876 Anayasası’nın Çağdaşlaşma Sorunları Açısından Değerlendirilmesi”, içinde Kanun-i Esasi 100. Yılına Armağan, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1978.
• KOCABAŞ, S. Sultan Abdülaziz ve I. Meşrutiyet, İstanbul: Vatan Yayınları, 2001.
• Mahmut Celaleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat Cilt 1-3: Tarihi Hakikatların Aynası, Yayına hazırlayan İsmet Miroğlu, İstanbul: Berekât Yayınları, 1983.
• MARDİN, Ş. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• OĞUZ, A. “Birinci Meşrutiyet Meclisi’nin Kapatılmasının Sonuçları Üzerine”, Nevşehir Barosu Dergisi 1, Sayı:1, (2014).
• OKANDAN, R. Amme Hukuku Tarihimizde Birinci Meşrutiyet Devri ve Karakteristik Vasıfları, İstanbul: Arkadaş Matbaası, 1941.
• OKANDAN, R. G. Umumi Amme Hukukumuzun Ana Hatları I: Osmanlı Devleti'nin Kuruluşundan İnkirazına kadar, İstanbul: İÜHF Yayınları, 1948.
• OLGUN, K. 1908-1912 Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nın Faaliyetleri ve Demokrasi. Tarihimizdeki Yeri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2008.
• ORTAYLI, İ. “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, içinde Kanun-i Esasi 100. Yılına Armağan, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1978.
• ORTAYLI, İ. “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:1, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Osman Nuri. Abdülhamid-i Sâni Devr-i Saltanatı, İstanbul: Kütüphane-i İslam ve Askeri, 1327 (Rumi).
• ÖKLEM, N. 1877 Meclis-i Mebusanı ve İller Kanunu, İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 1982.
• ÖZCAN, A. Alkış Maddesi, TDV İslam Ansiklopedisi https://islamansiklopedisi.org.tr/alkis. Erişim Tarihi: 01.09.2021.
• ÖZKAYA, Y. “Birinci Kanuni Esasi ve Meşrutiyet Hakkında Ortaya Konulan Görüşler ve Parlamento Usulü Hakkında Bir Lahiya”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 31, No:1-2, (2018). http://dtcfdergisi.ankara.edu.tr/index.php/dtcf/article/view/4609/4525>. Erişim Tarihi: 20.03.2020.
• ÖZTUNA, Y. Bir Darbenin Anatomisi, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2006.
• Said Halim Paşa. Buhranlarımız, Haz.: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1973.
• Said Paşa, Said Paşa’nın Hatıraları, İstanbul, 1328.
• SATI, İ. Sultan V. Murad’ın Hayatı ve Kısa Saltanatı (1840-1904), Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Süleyman Paşa, Hiss-i İnkılap, İstanbul, 1326.
• SEYİTDANLIOĞLU, M. “Divan-ı Hümayun’dan Meclis-i Meb’usan’a Osmanlı İmparatorluğu’nda Yasama”, içinde Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Derleyenler Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, 5. Bası, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• SEVİMAY, H. R. Osmanlı Son Dönem Ekonomisi, Cumhuriyete Girerken Ekonomi, İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları, 1995.
• SHAW, S. J. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge: Cambridge University Press, 1976.
• TANÖR, B.. Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri, (1789-1980), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
• TEZCAN, S. S. ve İŞMEN, İ., İlk Türk Masonları ve Sultan Murat V, İstanbul: Mimar Sinan Yayınları, 1998.
• TOPRAK, S. V.. “İlk Osmanlı Anayasasının hazırlık aşaması ve Midhat Paşanın hazırlamış olduğu Kanun-i Cedid”, içinde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Sosyo-Kültürel Siyasi Yansımalar, Hazırlayan: Sarıyıldız, Gülden vd., İstanbul: Derin Yayınları, , 2015.
• TUNAYA, T. Z. “1876 Kanun-ı Esasîsi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:1, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• TUNAYA, T. Z.. Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2001.
• TURAN, İ. “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Öğrenci Siyasal Faaliyeti”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 29, Sayı:1-4 (1969).
• TÜRKKAN, H. Osmanlı Devleti’nde Anayasa Düşüncesinin Gelişimi ve Kanun-ı Esasi Tartışmaları. Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü 2013.
• US, H. T. (Hazırlayan). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi 1877- (1293) I. Cilt, İstanbul: Vakit Gazete Matbaa Kütüphane, 1939.
• US, H. T. (Hazırlayan). Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi 1877- (1293) II. Cilt, İstanbul: Vakit Gazete Matbaa Kütüphane, 1954.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. “Çerkes Hasan Vakası”, Belleten 9, Sayı: 33 (1945).
• YILDIZ, G. Payitaht İstanbul’un Son Yüzyılı, Cilt: 2, İstanbul: İstanbul BŞB Kültür AŞ Yayınları, 2016.