Bursalı Mahmûd Âgâh/Nâsıh’ın Telife Dönüşen Tashihleri: Şemseddîn Sivasî’nin Mevlid’i Örneği

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 91 - 155, 29.09.2025

Sadık Yazar

Öz

Bu çalışma, İstanbul doğumlu olup hayatının önemli bir kısmını Bursa’da geçiren Mahmûd Âgâh/Nâsıh (1243–1325/1827–1907) adlı bir müstensih ve musahhihin yazma ve matbu metinler üzerinde gerçekleştirdiği tashih faaliyetlerini ele almaktadır. Sübḥatü’s-Sālikīn adlı derleme türündeki eserinin yanı sıra bazı Türkçe metinler üzerinde yaptığı tashihleri günümüze ulaşan Mahmûd, makalede bir müdahaleci bir müstensih ve musahhih olarak incelenmektedir. Çalışmada tespit edilebilen tüm tashihleri göz önünde bulundurulmuşsa da Şemseddîn Sivasî’nin Mevlid’i ile Abdî mahlaslı bir şairin Nev-ẓuhūr adlı manzumesi üzerindeki tashihleri merkeze alınarak değerlendirme yapılmış; diğer eserlerdeki tashihlerine ise dolaylı olarak atıf yapılmıştır.
Makale, yazma kültüründe nüshaların durağan bir yapı arz etmediği, aksine matbaa geleneğinden farklı olarak çok yönlü dönüşüm ve müdahalelere açık olduğu ön kabulünden hareketle, tashih faaliyetlerini bu dönüşümün temel unsurlarından biri olarak ele almaktadır. Bu çerçevede istinsahın doğasına ilişkin teorik bir zemin oluşturulmakta; ardından Mahmûd’un tespit edilebilen tashih faaliyetleri genel hatlarıyla tanıtılmaktadır. Söz konusu iki eser üzerinde yaptığı tashihlerin kapsamı, yöntemi ve gerekçeleri metin içi örneklerle birlikte analiz edilerek belirli başlıklar altında tasnif edilmektedir. Bu süreçte özellikle “sebeb-i taṣḥīḥ” ve “ifādetü’l-muṣaḥḥiḥ” gibi yan metin/ana metin dışı (paratext) türündeki ifadeler birincil kaynak olarak kullanılmış, doğrudan metin üzerindeki müdahaleler de göz önünde bulundurulmuştur.
Çalışmanın sonuç bölümünde Mahmûd’un tashihleri, İslam ve Osmanlı yazma kültürü bağlamında değerlendirilmiş; söz konusu faaliyetler matbaa kültüründeki tashih pratikleri ile karşılaştırılarak bunların istinsah geleneğiyle olan ilişkisi ortaya konmuştur. Ayrıca Mahmûd’un müdahaleleri, Osmanlı telif geleneğinde “diliçi çeviri” kapsamında değerlendirilebilecek bir tür yeniden yazım ve metin tenkidi pratiği olarak da yorumlanmıştır. Sonuç olarak, Mahmûd’un sadece imla veya anlam düzeyinde değil, aynı zamanda üslup ve estetik kaygılarla da metne müdahalede bulunduğu, bu yönüyle klasik musahhih rolünü aşarak müellif kimliğine yaklaştığı ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mahmûd Âgâh/Nâsıh , Tashih , Musahhih , Yazma Kültürü , İstinsahın Doğası , Müstensihlerin Müdahaleleri

Bursali Mahmūd Āgāh/Nāsih’s Emendations as Authorship: A Case Study of Shams al-Dīn Sivasī’s Mevlid

Öz

This study examines Mahmūd Āgāh/Nāsih (1243–1323/1827–1905), who was born in Istanbul and spent a significant portion of his life in Bursa, as a musahhih (textual corrector) and an interventionist copyist through his editorial work on both manuscript and printed Turkish texts, in addition to his compilation titled Sübḥatü’s-Sâlikīn. While he corrected numerous texts -including many works by İsmāil Hakkı Bursevī, whom he considered his spiritual guide- the article focuses specifically on his emendations of Mevlid by Shams al-Dīn Sivasī and the Nev-ẓuhūr poem by a poet using the pen name Abdī. Although other correction efforts are mentioned as supporting references, the analysis centers primarily on these two examples, examining their discourse and interventions in detail.
Adopting the premise that manuscript culture does not present a static textual tradition, but rather one open to transformation in purpose, form, and content—unlike the print tradition—this article situates emendations as a central aspect of such transformations. The study first establishes a theoretical framework concerning the nature of manuscript transmission (istinsah) and the dynamics of textual change, and then identifies and introduces Mahmūd’s editorial practices. It subsequently categorizes and analyzes his emendations in terms of scope, methodology, and motivation, supported by textual examples. While paratextual elements such as “sebeb-i taṣḥīḥ” (“reason for correction”) or “ifādetü’lmuṣaḥḥiḥ” (“statement of the corrector”) serve as primary sources, the actual editorial interventions are also directly examined and thematically classified.
In the extended conclusion, Mahmūd’s editorial interventions are contextualized within Islamic and Ottoman manuscript culture. His work is compared to the textual correction practices in the print
tradition, and interpreted as a form of intra-lingual translation and crtical edition, characteristic of the Ottoman authorship tradition. Ultimately, it is argued that Mahmūd’s interventions went beyond orthographic or semantic corrections to include stylistic and aesthetic considerations, suggesting that he transcended the classical role of a musahhih and moved toward the role of an author in his own right.

Anahtar Kelimeler

Mahmūd Āgāh/Nāsıh , Emendation (Tashih) , Corrector (Musahhih) , Manuscript Culture , Nature of Transmission (Istinsah) , Scribal Interventions.

من التصحيح إلى التأليف: تصحيحات محمود آگاه/ناصِِح البورصوي في منظومة شمس الدين السيواسي في مولد النبي

Öz

يهدف هذا البحث دراسة ما قام به الناسخ والمصحح المدعو محمود آگاه/ناصِح (ت. 1243–1325هـ/1827–1907م)، المولود في إستانبول والذي قضى جانبًا مهمًّا من حياتِه في بورصة: من أعمال التصحيح في المخطوطات والنصوص المطبوعة. كما سيتناول البحث شخصية محمود في هذه الدراسة بوصفه ناسخًا ومصحّحًا متدخِّلًا، وصلنا كتابه سُبحة السالكين ذو الطابع التجميعي إلى جانب عدد من تصحيحاته لنصوصٍ تركية. وإن أُخذت بعين الاعتبار جميع التصحيحات التي أمكن حصرُها إلا أنّ التركيز انصبَّ على تصحيحاته لـمنظومة مولد النبي لشمس الدين السِواسِي، وفي قصيدةٍ موسومة «نَوْ ظُهُور» لشاعرٍ يُعرَف بعبدِي، بينما أُشير إلى تصحيحاته في سائر الأعمال على نحوٍ غير مباشر.
انطلاقا من فرضية مسبقةٍ مؤدّاه أن النُّسَخ في ثقافة المخطوط الإسلامي والعثماني لا تُظهِر بنيةً جامدة، بل على العكس فهي منفتحةٌ على تحوّلاتٍ وتدخّلاتٍ متعدّدة الأبعاد، بخلاف تقليد الطباعة. ومن هذا المنطلق، تُعَدّ أعمال التصحيح أحد العناصر الجوهرية في هذا التحوّل. وفي هذا الإطار وُضِع أساسٌ نظريٌّ لطبيعة الاستنساخ، ثم تعرض بشكل عام أعمال محمود التصحيحية التي أمكن لنا تحديدها. بعد ذلك جرى تحليلُ نطاق هذه التصحيحات وطريقتها وما دعا إلى ذلك من الدوافع في العملَين المذكورَين، مع تقديم أمثلة نصِّيّة، وتصنيفها تحت عناوين مستقلة. وفي هذا السياق استُخدِمت على نحوٍ أساسيٍّ العباراتُ الخارجة عن النصّ الرئيس (النصوص الموازية) مثل «سبب التصحيح» و «إفادة المصحِّح»، كما أُخذت التدخّلات المباشرة على النص بعين الاعتبار.
وفي خاتمة البحث، تم تقييم تصحيحات محمود في سياق ثقافة المخطوطات الإسلامية والعثمانية، مع مقارنة هذه الأعمال بأعمال التصحيح في ثقافة الطباعة، وذلك لكشف علاقة أعمال التصحيح بتقليد الاستنساخ. كما نوقِشَت تدخّلاتُه بوصفها قسما من إعادة الكتابة والنقد النصي، يمكن إدراجُه ضمن ما يُعرَف بـ«الترجمة داخل اللغة» في التراث التأليفي العثماني. وأخيرًا فإنّ محمود لم تكن تصرفاته في النص على مستوى الإملاء أو المعنى فحسب، بل كانت تصرفات بدوافع أسلوبية وجمالية، الأمر الذي يجعله يتجاوز الدورَ التقليدي للمصحِّح ويقترب من هُوية المؤلِّف.

Anahtar Kelimeler

محمود آگاه/ناصِِح , التصحيح , طبيعة الاستنساخ , خّدتّلات النُُّسّّاخ , ثقافة المخطوط

Kaynakça

• Abdî. Nev-zuhûr, musahhih ve müstensih: Seyyid Mahmûd Âgâh, Yazma Bağışlar 5738: 39b-47a. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Alî Emîrî. Dîvân, Ali Emiri Manzum, 37: 118 yk. Millet Yazma Eser Ktp.
• Mahmûd Nâsıh. Sübhatü’s-Sâlikîn, Genel 1699: 32 yk. Bursa İnebey Ktp.
• Mahmûd Nâsıh. Sübhatü’s-Sâlikîn, Genel 1700: 481 yk. Bursa İnebey Ktp.
• Mahmûd Nâsıhî. Şem‘atü’l-Mehâfil fî Âdâbi’l-Menâzil, Genel 1682: 145 yk. Bursa İnebey Ktp.
• Şâhidî İbrâhîm Dede. Gülşen-i Vahdet, musahhih: Mâhmûd Nâsıh, Yz A 2109: 18 yk. Milli Ktp.
• Şâhidî İbrâhîm Dede. Gülşen-i Vahdet, musahhih: Mâhmûd Nâsıh, Hüdai Efendi 663: 17 yk. Hacı Selim Ağa Ktp.
• Şâhidî İbrâhîm Dede. Gülşen-i Tevhîd, musahhih: Mâhmûd Nâsıh, Genel 2031: 1b-127b. Bursa İnebey Ktp.
• Şemseddîn Sivasî. Mevlid, musahhih ve müstensih: Seyyid Mahmûd Âgâh, Yazma Bağışlar 5738: 1b-38b. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Yûsuf Sinâneddin b. Ya’kûb Efendi. Menâsikü’l-Hacc, musahhih ve müstensih: Mahmûd Nâsıh. Milli 3769: 39 yk. Bursa İnebey Ktp.
• Açıl, Berat (ed.). Osmanlı Kitap Kültürü: Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları (2.Basım). İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• Alam, Muzaffar. “Babürlü Dilbilimi ve Mevlana’nın Mesnevi’si”. çev. Fatma Meliha Şen, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XII: Metin Neşri: Problemler, Tespitler, Öneriler içinde, haz. Hatice Aynur, Müjgân
• Çakır, Hanife Koncu, Ali Emre Özyıldırım, 422-461. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Alpay Tekin, Gönül. “Hamdullah Hamdî’nin Yeni Bir Leylâ ve Mecnun Nüshası ve Metin Tenkidi Hakkında Bazı Düşünceler”. Journal of Turkish Studies=Türklük Bilgisi Araştırmaları 3 (1979): 307-342.
• Andrews, Walter G. “Osmanlı Metin Çalışmaları: Geçmişe Meydan Okuma, Geleceği Tasarlama”. Eski Metinlere Yeni Bağlamlar: Osmanlı Edebiyatı Çalışmalarında Yeni Yönelimler içinde, haz. Hatice Aynur, Müjgan Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre Özyıldırım, 36-59. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Arslan, Sami. Osmanlı'da Bilginin Dolaşımı: -Bilgiyi İstinsahla Çoğaltmak- İznik-Süleymaniye Medreseleri Dönemi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Arslan, Mehmet. “Nâsıh, Mahmûd Nâsıh Efendi, İstanbullu”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). Erişim 10 Haziran 2025. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nasihmahmud-nasih-efendi-istanbullu.
• Başaran, Ayşe. “Reconsidering the Role of Ulema and Scribal Actors in the Ottoman Transition From Manuscrıpt to the Printed Medium”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28, sy. 54 (Haziran 2023): 73-121.
• Bekâyî. Mensur Süheyl ü Nevbahar. haz. Selami Ece. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2003. [Beyatlı], Yahya Kemal. “Kafiye”. Edebiyata Dair (11. Baskı). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 2017.
• Buluç, Sadettin. “Bir Eserin İki Yazma Nüshası”. Türkiyat Mecmuası 14 (1964): 151-197.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Meşâyih-i Osmâniyyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli. tâbi‘ ve nâşiri: Tüccarzade İbrahim Hilmi, İstanbul: Kütübhâne-i İslâm, 1318/1900.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yekta Saraç, editör: Mustafa Çiçekler, 2. cilt Ankara: TÜBA, 2016.
• Çonoğlu, Mustafa. “Mecmû’a-i Hakkî”. Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2019.
• Eliaçık, Muhittin. “Türkçe-Arapça Manzum Bir Lügat: Müfîdü’l-Müstefîdîn ve Büyük İstinsâhî Farklar”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8, sy. 13, [Türk Dili ve Edebiyatı: Prof. Dr. Turgut Karabey Armağanı], (2013): 81-93.
• Elseadawy, Yousry. “Arabic Scribal Practices in the 3rd-4th/9th-10th Centuries: Normative Sources and Manuscript Evidence”. Doktora Tezi. Freien Universität Berlin, 2022.
• Esir, Hasan Ali. “XVIII. Yüzyılın Başında Yazılan Bir Miraciye: İsmâil Hakkı Bursevî ve Miraciye’si”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 5, sy.1 (Temmuz 2024): 1-39.
• Hüseyin Vassâf. Kemâl-nâme-i Hakkı. haz. Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları 2000.
• Hüseyin Vassâf. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz. İstanbul: Seha Neşriyat, 1990.
• İnce, Adnan. “Tarihi Metinlerde Müstensih Tasarrufları”. Birinci Uluslararası Dünya Dili Türkçe Bilgi Şöleni (Sempozyumu), (20-21 Kasım 2008) içinde: 25-39. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• İpekten, Haluk. "Azmîzâde Mustafa Hâlet.". TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, 107–108.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Karaca, Songül. “Minhuvât Kayıtlarının Tenkitli Metin Neşirleri İçin Önemi: Fütûhu’l-Mücâhidîn Örneği”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi- Journal of Turkish Researches Institute 71 (Mayıs 2021): 163-180.
• Kılınç, Abdülhakim. Fuzuli Divanı (İnceleme-Tenkitli metin). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Koç, Fatma Esmanur ve Koç, Emine Esranur. “Yazma Eserlere Düştüğü Notlar Çerçevesinde Muhammed et-Trabzonî’nin Musahhih ve Okur Yönü”. Trabzon İlahiyat Dergisi 11 [Muhammed et-Trabzonî el-Medenî Özel Sayısı], (Kasım 2024): 29-49.
• Köksal, M. Fatih. “Metin Tamiri (Usul ve Esaslar, Uygulamalar ve Bazı Teklifler)”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (Aralık 2008): 169-190.
• Mahmûd Nâsıh. Sübhatü’s-Sâlikîn: İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şiirleri ve Takrirleri. haz. Murat Yurtsever. 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2025.
• Kalaycı, Mehmet ve Tan, Muzeffer. “Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Aliminin Peşinde: Zeyrekzâde Emrullâh Mehmed Efendi ve Otobiyografik Anlatıları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62, sy. 1, Ankara, (Mayıs 2021): 1-90.
• Namlı, Ali. “Kitâbetle Mübtelâ Olmak: İsmâil Hakkı Bursevî”. TALİD 16, sy. 31-32 (Mart 2020): 333-368.
• Polat, Selahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Saraç, M. Ali. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye. İstanbul: 3F Yayınları, 2007.
• Sarıçiçek, Ramazan. Gencine-i Râz (İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: Gece Kitaplığı, 2014.
• Sobieroj, Florian. Variance in Arabic Manuscripts: Arabic Didactic Poems from the Eleventh to the Seventeenth Centuries -Analysis Of Textual Variance and Its Control in the Manuscripts. Berlin-Boston: De Gruyter, 2016.
• Süleyman Çelebi, Vesîletü’n-Necât. tashih: Rızâ Efendi, İstanbul: Ahmed Kemâl Matbaası, 1327.
• Şemseddîn Sivasi. Mevlid. haz. Hasan Aksoy. Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları, 2015.
• Şen, Ahmet Tunç. “Authoring and Publishing in the Age of Manuscripts: the Columbia University Copy of an Ottoman Compendium of Sciences with Marginal Glossing”. Philological Encounters 5, sy. 3-4 (Ağustos 2020): 353-377.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-Nuʻmâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• “Tashîh”. Kubbealtı Lügati. Erişim 10 Haziran 2025. https://lugatim.com/s/tashih.
• Tulum, Mertol. “Osmanlı Nesrinin Dili”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V: Nesrin İnşası Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler içinde, ed. Hatice Aynur vd., 25-43, İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2010.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Telif Geleneğinde Diliçi Çevirinin Sınırları”. Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri içinde, ed. Sadık Yazar ve Mücahit Kaçar, 55-120. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Telif Geleneğinde Istılahî ve Amelî Yönden Tercüme ve Şerh İlişkisi”. 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Prof. Dr. M. A. Yekta Saraç Armağanı içinde, ed. Mücahit Kaçar vd. İstanbul: DBY, 2023, C. II.
• Yazar, Sadık. “Osmanlı Dönemi Ekâbir/Zurefâ (Seçkin/Aristokrat) Kültürü ve Âdâbı İçin Önemli Bir Kaynak Olarak Balıkesirli Râsih’in Bülgatü’l-Ahbâb”, Nerden Gelir Bunca Işık: Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu Anısına içinde, ed. Müjgan Çakır vd., 439-468. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2025.
• Yazar, Sadık. “Uzlete Çekilmiş Bir Garip Musahhih: Bursalı Maḥmūd Āgāh/Nāṣıḥ’ın Benliğini (Biyografisini) Tashihlerinde Aramak”. Ceride: Ben-Anlatıları Araştırmaları Dergisi 3, sy. 1 (Haziran 2025): 50-122.
• Yıldız, Sakıp. “İsmail Hakkı Bursevî, Hayatı, Eserleri ve Rûhu’l-Beyân Tefsiri”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi, 1976.
• Yurtsever, Mehmet Murat. “Yūnus Emre, Niyāzī-i Mıṣrī ve İsmāʿīl Ḥaḳḳī Bursevī’de Türk Tasavvuf Şiirine Özgü Mażmūn Arayışları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23, sy. 2 (Aralık 2019): 693-714.
• Yurtsever, Murat. “İsmâil Hakkı Bursevî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, 107–108.