İşgal İstanbul’unun Kentsel Dönüşümünü Beyaz Ruslar Üzerinden Okumak

Yıl 2019, Cilt: 1, 101 - 122, 27.12.2019

Bilge Ar

https://doi.org/10.53979/yillik.2019.6

Öz

İstanbul’un 20 Mart 1920 öncesi mütareke, sonrası resmi işgal olmak üzere 13 Kasım 1918’de
başlayıp 6 Ekim 1923’te Türk ordusunun İstanbul’a girmesi ile sonlanan işgal dönemi yoğun
bir yeni inşaat faaliyeti içermemesi nedeniyle, dönem üzerine yapılan incelemelerde mimari
açıdan dikkat çekmemiştir. Oysa bu dönemde İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun yenik
düştüğü bir savaşın ardından gerek işgal kuvvetleri yöneticileri ve askerleri gerekse imparatorluğun
her yanında kaybedilen topraklardan başkente sığınan mültecilerle oldukça kalabalık
bir hal almış ve tüm bu nüfus ve yeni idare için çok sayıda mekâna ihtiyaç duyulmaya
başlanmıştır. Ekonomik durumu kötü olan imparatorlukta bu yeni ihtiyaçlar zorunlu olarak
mevcut yapıların işlevlerinin dönüştürülmesi ile karşılanmıştır. Geçici niteliğini kaybetmeyen
işgal nedeniyle işgalci kuvvetler de ihtiyaç duydukları mekânları benzer bir yöntem ile elde
etmişlerdir. Başkentin aldığı yüklü miktardaki iç göçün yanı sıra Bolşevik devriminden kaçan
Rusyalılar da bu dönemde büyük dalgalar halinde İstanbul’a gelmiştir. Bu çalışma şehrin
kentsel ve mimari ortamında işgal döneminde geçirdiği işlevsel dönüşümü göçmen grupları
içinde başlıca bir yere sahip Beyaz Ruslar üzerinden değerlendirmeyi hedeflemektedir. Bu
amaçla öncelikle Rusyalı göçmenlerin asal ihtiyaçlarının sağlanması amacıyla onlar için
oluşturulan barınak, yetimhane, hastane, aşevi gibi kurumlar ele alınmaktadır. Çalışmanın
ikinci yarısındaysa Rusyalı mültecilerin İstanbul’un sosyal hayatına etkileri yine mimari
işlevsel dönüşüm süreci üzerinden incelenmekte ve bu defa Rusyalı mülteciler tarafından,
özellikle eğlence ve spor faaliyetleri için oluşturulan mekânlar ortaya konmakta, bunların
şehrin hayatında sonraki dönemleri etkileyen kalıcı etkileri irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Beyaz Ruslar, İşgal İstanbul’u, kentsel dönüşüm, yeniden işlevlendirme

A Study of the Urban Transformation of Occupied Istanbul through the Experience of White Russian Refugees

Öz

The occupation years of Istanbul under allied forces (from November 13, 1918 to October 6,

1923) did not involve intense construction activities and thus has not attracted much attention

as a subject for architectural history research. However, as the capital of the recently defeated

Ottoman Empire, the city, which became severely crowded, presented an enormous need for

new spaces in order to fulfill a great variety of new functions to serve allied forces, soldiers,

and immigrants coming from all over the empire. Due to the poor economic conditions of the

defeated Ottoman state, these new demands were fulfilled by the functional transformation of

existing buildings instead of new construction. Allied forces acquired the spaces they needed

through the same methods of seizing and refunctioning since the occupation never lost its

temporary classification. Along with massive internal immigration to Istanbul, refugees fleeing

from the Bolshevik Revolution also greatly increased the population of the city. This study

aims to examine functional transformations in the urban and architectural environment of

occupied Istanbul by White Russian refugees. First, spaces providing basic needs are examined,

such as shelters, orphanages, hospitals, and soup kitchens. Second, the influence of refugees

from Russia on the social life of the city is examined based on the functional transformation

process of available buildings, focusing especially on spaces used for entertainment and sports

activities that have come to show permanent effects extending to later periods.

Anahtar Kelimeler

White Russians, occupied Istanbul, urban transformation, refunctioning

Kaynakça

• Brigg, E. W., ve A. A. Hessenstein. Constantinople Cameos. Istanbul: British Chamber of Commerce/W. Dudawsly, 1921.
• Bumgardner, Eugenia S. Undaunted Exiles. Staunton: The McClure Company, 1925.
• Davis, Charles Claflin. “İstanbul’da Mültecilerin Durumu.” İstanbul 1920, derleyen Clarence Richard Johnson, çeviren Sönmez Taner. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Deaver, G. Gilbert. “Eğlence.” İstanbul 1920, derleyen Clarence Richard Johnson, çeviren Sönmez Taner. 223-246. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Dumesnil, Vera. İşgal İstanbul’u: Le Bosphore Tant Aimé. İstanbul: İstanbul Kitaplığı, 1993. Harrington, Charles. Tim Harrington Looks Back. Londra: Wyman & Sons, 1941.
• Pervitich, Jacques. Plan Cadastral d’Assurances, pafta 29. İstanbul: Compagnies d’assurances en Turquie, 1926.
• The Orient
• The Orient News
• Welles Brown, Anna. “İstanbul’da Yetimhaneler.” İstanbul 1920, derleyen Clarence Richard Johnson, 197-222. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Wheelock Peet, William. “Kent Yönetimi.” İstanbul 1920, derleyen Clarence Richard Johnson, 83-108. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Alexandrov, Vladimir. Siyah Rus. Çeviren Bahar Tırnakçı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Anonim. “Adalar.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 1, 66-73. İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.
• Anonim. “Ârif’in Kıraathanesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt. 1, 304. İstanbul: Tarih Vakfı, 1993.
• Anonim. “Bar, Bar – Pavyon.” İstanbul Ansiklopedisi, der. Reşad Ekrem Koçu, 2106 - 2110. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1958-1971.
• Anonim. “Rejans.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 6, 314. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• Ar, Bilge. “İşgal İstanbul’unda Yangınların Kente Etkisi, Ortaya Çıkan Konut Sıkıntısı ve Buna Yönelik Çözümler.” Mimari ve Kentsel Koruma: Nur Akın’a Armağan, derleyen Kutgün Eyüpgiller ve Zeynep Eres, 71-86. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 2013.
• Atabeyoğlu, Cem. “Spor: Osmanlı’dan Günümüze.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 7, 41-42. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• ———. “Taksim Stadyumu.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 7, 199-200. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• Bakar, Bülent. Esir Şehrin Misafirleri Beyaz Ruslar. İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.
• Bilsel, F. Cânâ, ve Pierre Pinon, der. İmparatorluk Başkentinden Cumhuriyet’in Modern Kentine: Henri Prost’un İstanbul Planlaması (1936-1951) / From the Imperial Capital to the Republican Modern City: Henri Prost’s Planning of İstanbul.İstanbul (1936-1951). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
• Criss, Bilge. İşgal Altında İstanbul 1918-1923. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Deleon, Jak. “Beyaz Ruslar.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 2, 177-179. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• ———. Eski İstanbul’un (Yaşayan) Tadı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2002.
• Freely, John. A History of Robert College, cilt 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Göçmen, Muammer. “Mütareke Yıllarında İstanbul’da Beyaz Rusların Sürgün Hayatları.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20, s. 1 (2008): 199-216.
• King, Charles. Pera Palas’ta Gece Yarısı: Modern İstanbul’un Doğuşu. Çeviren Ayşen Anadol. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Macar, Oya Dağlar, ve Elçin Macar. Beyaz Rus Ordusu Türkiye’de. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2010.
• Oral, Atilla. İşgal’den Kurtuluşa İstanbul. İstanbul: Demkar Yayınevi, 2013.
• Pekman, Yavuz. Geleceğe Perde Açan Gelenek: Geçmişten Günümüze İstanbul Tiyatroları II- Beyoğlu, Şişli, Beşiktaş ve Çevresi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Raeff, Marc. Russia Abroad: A Cultural History of the Russian Emigration, 1919–1939. New York: Oxford University Press, 1990.
• Safa, Peyami. Sözde Kızlar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1997.
• Sevengil, Refik Ahmet. İstanbul Nasıl Eğleniyordu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Sözen, Metin. Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1984.
• Sperco, Willy. Yüzyılın Başında İstanbul. İstanbul: İstanbul Kütüphanesi, 1989.
• Şehsuvaroğlu, Bedii N. Göztepe. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1969.
• Toprak, Zafer, der. İstanbul’da Deniz Sefası: Deniz Hamamından Plaja Nostalji / Istanbul’s Seaside Leisure: Nostalgia from Sea Baths to Beaches. İstanbul: Pera Müzesi, 2018.
• ———. “YMCA.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 7, 531-532. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• Topuzlu, Cemil. İstibdat-Meşrutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yıllık Hatıralarım. Hazırlayan Cemalettin Topuzlu. İstanbul: Topuzlu Yayınları, 2002.
• Tutel, Eser. “Büyükada Rum Yetimhanesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 4, 354. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• Uturgauri, Svetlana. Boğaz’daki Beyaz Ruslar 1919-1929. Çeviren Uğur Büke. İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2015.
• Üsdiken, Behzat. “Narmanlı Han.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 6, 47-48. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.
• ———. “Ankara Pastanesi.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 1, 275. İstanbul: Tarih Vakfı, 1994.