The Poetry of Two Cities: Istanbul and Galata in Gazels

Yıl 2020, Cilt: 2, 133 - 141, 22.12.2020

Selim Sırrı Kuru

https://doi.org/10.53979/yillik.2020.9

Öz

Anahtar Kelimeler

literary history, Istanbul, Galata, poetry

İki Şehrin Şiiri: Gazelde İstanbul ve Galata İkilisi

Öz

Şehri Hayal Etmek: İstanbul Tahayyülleri başlıklı Meclis dosyasının ikinci yazısı, Osmanlı şiirinde değişen İstanbul ve Galata ikiliğine bakıyor.

Anahtar Kelimeler

edebiyat tarihi, şiir, Galata, İstanbul

Kaynakça

• 1 Bkz. Muhammed Nur Doğan, Avnî (Fatih) Dîvânı, erişim tarihi 4 Ağustos 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78360/avni-fatih-divani.html. Bu makalede Doğan yayınında şiirlere verilen numaralar kullanılmıştır.
• 2 Hafız’ın bu beytinin modern gazel araştırmalarındaki önemi ve hakkındaki yorumlar konusunda bkz. Murat Umut İnan, “Hariçten ‘Gazel’ Okumak: Gazelde Bütünlük Tartışmaları,” Kritik Eleştiri 1 (2008): 344–366.
• 3 Kâfir imgesi konusunda bkz. Matthias Kappler, “The Beloved and His Otherness: Reflections on Ethnic and Religious Stereotypes in Ottoman Lyric Poetry,” Intercultural Aspects in and out of Turkish Literature, der. Matthias Kappler (Wiesbaden: Otto Harrasowitz, 2006), 38–47; Süreyya A. Beyzâdeoğlu, “Divan Şiirinde Kâfir ve Frenk,” Yedi İklim 9, no. 61 (1995): 52–59 ve
• Recep Demir, “Osmanlı Şiirinde Öteki ve Başkası Olarak Kâfir İmgesi,” Turkish Studies 8, no. 8 (2013): 431–445. Bu çalışmalarda genelde imge tarihsellik dışı bir açıdan ele alınmış ve şiirde kâfir ve/ya Frenk kelimelerinin hangi bağlamlarda geçtiği bazı şiir örnekleri üzerinden incelenmiştir.
• Bu beyitte “Efrenc” kelimesinin neyi imlediği çok açık olmasa da kastedilen bugün Avrupa olarak adlandırılan bölgenin doğusu olabilir. Genelde Zerdüşt dinine inananları imleyen “gebr” ise burada geniş bir yorumlamayla “kâfir” anlamında ölçü gereği kullanılıyor.
• 4 Gazel türü keskin kurallara bağlı olmasına karşın beldeden beldeye, zamandan zamana ve dilden dile geçtikçe biçim, imgelem ve değişmeceler açısından her yazın türü olarak değişikliklere uğramıştır. Bu değişiklikler bu yazının konusu olmasa da, bu yerelleşmenin benzetme ve değişmeceler açısından bir örneği olarak bkz. Gönül Tekin, “The Motif of “Cypress-River-Beloved One-Garden” in Nevâ’î’s and Ahmed Paşa’s Poetry and its Archetype,” Oriente Moderno NS 15, no. 2 (1996): 463–483.
• 5 Türkçe konuşulan bir ortamda Arapça, Farsça ve diğer dillerdeki gazeller nasıl ayrı etkiler yaratıyordu? Değişik bir dile, yani Türkçeye yerleşmesi keskin ölçü ve uyak kuralları olmasına karşın gazelin okurlar/dinleyicilerce deneyimini başkalaştırmış olmalıdır. Bu değişiklik bir alımlama estetiğinin parçası olarak ayrı çalışmalar gerektirir.
• 6 Bu ikili kavrayışla ilgili olarak bkz. Çiğdem Kafescioğlu, Constantinopolis/Istanbul: Cultural Encounter, Imperial Vision, and the Construction of the Ottoman Capital (Pennsylvania: Pennsylvania University Press, 2009), 176–177. Kafescioğlu ikiliğin Katolik Galata ve Ortodoks Kostantiniyye olarak fetihten önce de var olduğunu belirtir. Ahidname için bkz. Halil İnalcık, Essays in Ottoman History (İstanbul: Eren Yayınevi, 1998), 275–276.
• 7 Bu ikili düşünüş bugün de varlığını sürdürmektedir. Değişik bağlamlarda değişik karşıtlıkları içermişse de ayrı bir kadı tarafından yönetilmesi, daha sonra ilk modern belediyenin Galata’da biçimlenişi Galata’nın İstanbul’dan ayrılığını gösterir. İstanbul/Galata ikilisinin on altıncı yüzyıl sonrası belirimleri bu yazının çerçevesi dışındadır. Galata’nın Osmanlı yönetimi altındaki ilk 150 yılı konusunda
• bkz. Kerim İlker Bulunur, Osmanlı Galatası (1453–1600) (İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014), özellikle bkz. 189–233. Bu ikiliğin on dokuzuncu yüzyıldaki algılanış ve sergilenişi konusunda bkz. Mehmet Kentel, “Assembling ‘Cosmopolitan’ Pera”: An Infrastructural History of Late Ottoman Istanbul” (doktora tezi, University of Washington, 2018), 136–141.
• 8 Tâci-zâde Câfer Çelebi, Heves-name: İnceleme, Tenkitli Metin, haz. Necati Sungur (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006). Beyit numaraları bu yayına gönderme yapmaktadır.
• 10 Hevesname’den yaklaşık bir yüz yıl kadar sonra yazılmış olması gereken Defterzâde Ahmed Cemâlî’nin (ö. 1583) İstanbul şehrengizinde şöyle bir beyit bulunur: “San ak deryâ durur ol şehr-i zîbâ / Firengistândur anda Galata.” Ahmed Cemâlî, Galata’yı İstanbul’un çeşitli semtleri arasında bir beyitle anar; İstanbul’un bir parçası olarak ele alır ve Frengistan olarak nitelendirir.
• Bkz. Aysun Eren, “Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî’nin ‘Metâli‘i-i Cemâlî’ ve ‘Şehr-engîz-i İstanbul’ Adlı Eserleri: İnceleme, Metin” (yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2012), 223.
• 12 Mustafa Özkan, “Edirneli Nazmi ve Türki-i Basit Hareketi,” İlmi Araştırmalar 5 (1997): 233–246, özellikle 233–234.
• 13 Mustafa Ali, Künhü’l-ahbar’ın Tezkire Kısmı, haz. Mustafa İsen (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994), 235.
• 14 Galata her ne kadar gazelden çekilmişse de şuara tezkirelerinin yansıttığı kadarıyla şairlerin hayatlarında ve hiciv türü manzumelerde yerini korumuştur. Tezkirelerde Galata ile ilgili bölümler konusunda ayrıntılı bir tarama çalışması için bkz. Murat A. Karavelioğlu, “Şuara Tezkirelerinde Galata Tasvirleri,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 50 (2014): 65–95.
• 15 Aynî’nin murabbasının tam metni için bkz. Hatice Aynur, “İstanbul in Divan Poetry,” Acta Viennensia Ottomanica, haz. Markus Köhbach, Gisela Prochazka-Eisl, Claudia Römer (Viyana: Instituts für Orientalistik, 1999), 43–50, murabba metni 44, n. 17, ayrıca bkz. Asaf Halet Çelebi, Divan Şiirinde İstanbul (İstanbul: Halk Basımevi, 1953), 7. Bu şiirin ikilik açısından kısa bir yorumu için bkz. Kafescioğlu, Constantinopolis/Istanbul, 175–176.
• 16 Edirneli Nazmi, Mecma‘u’n-Nezâ’ir: İnceleme, Tenkitli Metin, haz. Fatih Köksal (Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017), erişim tarihi 4 Ağustos 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195954/mecmaun-nezair-edirneli-nazmi. html. Bu nazire zincirinde Kemâl-i Zerd’e atfedilen bu gazel dışındakilerde Galata söz konusu edilmez. Bu kaynaktan alınan gazeller, yayına hazırlayan tarafından gazel ve beyitlere verilen numaralarla gösterilmiştir.
• 21 Bu gazelde Nihânî’nin İstanbul içinde sevgiliyi gördüğü yer olarak Ayasofya’yı seçişi de anlamlı olabilir. Namaz kılanların görüş alanı dışındaki mozaiklerin üstü örtülmediğinden, Nihânî’nin bu mozaiklere gönderme yaptığı düşünülebilir. ,
• Ayasofya’nın camiye döndürülüşü ve mozaikler konusunda bkz. Gülru Necipoğlu, “The Life of an Imperial Monument: Hagia Sophia After Byzantium,” Hagia Sophia From the Age of Justinian to the Present, haz. Robert Mark ve Ahmet Ş. Çakmak (New York: Cambridge University Press, 1992), 195–225, mozaikler konusunda bkz. 204.
• 24 Ibid, 6–7. Doğan bu beyti “Señ Sitanbul şâhısuñ ol [da] Kalâtâ şâhıdur” olarak okumuştur.
• 25 Yaşar Aydemir, Ravzî Dîvânı (Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017), 152, erişim tarihi 4 Ağustos 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196580/ravzi-divani.html. Ravzî’nin adı çağdaşı kaynaklarda geçmez, ancak tek nüshası yakın zamanlarda bulunan kapsamlı müretteb divanında on altıncı yüzyıl şiiri içinde önemli ve ayrı bir şairi gösteren kaside ve gazeller bulunmaktadır.
• 26 Ibid. Ayrıca bkz. Aydemir, Ravzî Divanı (Ankara: Birleşik, 2007).
• 27 Lorichs’in meşhur İstanbul panoraması ve bu panoramanın nasıl Galata’da değişik bakış noktalarından derlenerek çizildiği konusunda bkz. Nigel Westbrook, Kenneth Rainsbury Dark, Rene van Meeuwen, “Constructing Melchior Lorichs’s Panorama of Constantinople,” The Journal of the Society of Architectural Historians 69, no. 1 (Mart 2010): 62–87.