“Celali Ayaklanmalarının Maliye Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”

Yıl 2007, Cilt: 14 Sayı: 1, 1 - 24, 01.03.2007

Ali Rıza Gökbunar

Öz

Anahtar Kelimeler

-

Celali Ayaklanmalarının Maliye Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Tarih anlayışı, geçmişin sınırları içinden çıkan ve günümüz olayları ile bir çok yönden bağlantıları olan bir açıklama ve yorumlama biçimine dönüşmüştür. Geçmişin sosyal, siyasal, ekonomik boyutlu sorunlarının günümüz açısından yorumlanması ve değerlendirilmesi önemlidir. Rant kollama faaliyetleri ve mali sömürü olayı yüzyıllar boyunca maliye teorisinin sürekli gündeminde olmuştur. Türk maliye tarihinde Celali Ayaklanmaları, rant kollama ve mali sömürü açısından önemli tarihi örnektir. Osmanlı Anadolu’su 16. yüzyıl ve 17. yüzyılda, nüfus yapısını bile önemli ölçüde değiştiren Celali Ayaklanmaları’na sahne olmuştur. Celali Ayaklanmaları vergilerin yükü altında ezilenler, toprakları ellerinden alınmış eski sipahiler, topraksız köylüler, geçim sıkıntısı çekenler v.b. grupların çıkardıkları Anadolu’daki en büyük isyan hareketlerinden birisidir. Ayaklanmalara önderlik eden toprağı elinden alınmış beylerin amacı yeniden topraklarına kavuşmak, Osmanlı devlet mekanizması içine dönebilmek olsa da, ayaklanmaya katılan halkın isyanının nedeni, bürokrasiyi oluşturan devşirmeler, yeniçeri ağaları ve tımar sahiplerinin halka korkunç bir zulüm uygulamaları ve giderek derebeylik oluşturacak şekilde zenginleşmeleridir

Anahtar Kelimeler

Celali Ayaklanmaları, Rant Kollama, Vergileme

Kaynakça

• AKDAĞ Mustafa (1970-1974). "Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri", Ankara Ün. DCG Tarih Araştırma Enstitüsü Tarih Araştırma Dergisi, Cilt VIII,-XII, Sayı:14-23, Yıl:1970- 1974.
• AKDAĞ Mustafa (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celâli İsyanları, Ankara:Barış Yayınları.
• AKDAĞ, Mustafa (1999). Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi II (1453-1559), Ankara: Barış Kitapevi.
• AKDOĞAN, Orhan (2002). Osmanlıdan Günümüze Türk Toplum Yapısı, İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• AKTAN, C. Can (2004). “Rant Kollamanın Aşamaları”, <http://www.canaktan.org/din- ahlak/ahlak/rant-kollama/asamalar.htm>, (17.04.2004).
• AKTAN Çoşkun CAN, DİLEYİCİ Dilek, ŞARAÇ Özgür (2002). Vergi, Zulüm ve İsyan, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• AKTEPE, Münir (1954). “XVIII. Asrın İlk Yarısında, İstanbul’un Meselelerine Dair Bazı Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt: IX, Sayı:13, Eylül.
• AVCIOĞLU, Doğan (1987). Türkiye'nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Birinci Kitap, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• BARKAN, Ö. Lütfi (1953). Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, İstanbul:Yalçın Matbaası.
• BARKEY, Karen (1999). Eşkiyalar ve Devlet (Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi), (Çev: Zeynep Altıok), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• BAYKAL, Bekir Sıtkı (1999). Peçevi Tarihi I, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları:467, Üçüncü Baskı.
• CEZAR Yavuz (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi: XVIII Yüzyıldan Tanzimat'a Mali Tarih, İstanbul: Alan Yayıncılık.
• CİN, Halil (1985). Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
• ÇİZAKÇA, Murat (2000). “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Borçlanmanın Evrimi: (XV. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla)”, Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı: Ekonomi ve Toplum, Sayı: 32, Yıl:6, Mart-Nisan. DEVLET ARŞİVLERİ (2004). “Osmanlı Devlet Arşivi Rehberi, <http://www.devletarsivleri.gov.tr/yayin/osmanli/rehber_osm/085_28_mevkuf.htm>, (27.03.2004).
• DURSUN, Davut (1986). “Osmanlı Yönetim Sisteminde Tımar Kurumu ve Din Bürokrasisi Arasındaki İlişiler Üzerine”, Uludağ Üniversitesi İİBF Dergisi, Cit:VII, Sayı:1, Nisan.
• ERCAN, Yavuz (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• ERTAŞ, Ne’şet (1947). “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, Ankara Üniversitesi D.T.C.F Dergisi, Cilt: V, Sayı:5.
• EŞ Mecit (1989). Tarihsel Bir Bakışla Klasik Osmanlı Maliyesi, Kütahya:T.C. Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Vakfı Yayınları No:81.
• FAROQHI, Suraiya (2003): “Osmanlı Vergi Mükelleflerinin Siyasal Etkinlikleri ve Saltanatın Meşrulaştırılması Sorunu (1570-1650)”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (Çev: Gül Çağalı Güven-Özgür Türesay), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• GİRAY, Filiz (2001). Maliye Tarihi, Bursa: Ezgi Yayınları.
• GÖÇEK, Fatma Müge (1999). Burjuvazinin Yükselişi İmparatorluğun Çöküşü: Osmanlı Batılılaşması ve Toplumsal Değişme, (Çev: İbrahim YILDIZ), Ankara: Ayraç Yayınevi.
• GRİSWOLD, William J (2000). Anadolu'da Büyük İsyan: 1591-1611, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• GÜÇER, Lütfi (1964). XVI-XVII Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, İktisat Fakültesi No:1075/152.
• HALLAÇOĞLU, Yusuf (1997). XIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları VII Dizi, Sayı:92, 3.Baskı.
• HALLAÇOĞLU, Yusuf (1998). XIV-XVII Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İNALCIK, Halil (1959). "Osmanlılar'da Raiyyet Rüsûmu", Belleten, Cilt XXIII, Sayı:89- 92.
• İNALCIK, Halil (1998). “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, (Editörler: Çağlar KEYDER, Faruk TABAK; Çev: Zeynep ALTOK), Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), (Çev: Halil Berktay), İstanbul:Eren Yayınları.
• KARAMURSAL, Ziya (1989). Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• KARPAT, Kemal (2001); Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, Çev: Recep Boztepe, Ankara: İmge Yayınevi.
• KARPAT, Kemal H. (2000). Osmanlı Modernleşmesi: Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus, (Çev.Akile Zorlu DURUKAN, Kaan DURUKAN), İstanbul: İmge Kitapevi.
• KAZICI, Ziya (1977). Osmanlılarda Vergi Sistemi, İstanbul: Şamil Yayınevi.
• KUNT, İ. Metin (1978). Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Uleması ve İl İdaresi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları No:154.
• KURT İsmail (1997). “Vakıf Müessesesi XV. ve XVI. Asır Vakıfları”, XV. ve XVI. Türk Asrı Yapan Değerler, İslami İlimler Vakfı Tartışmalı Toplantılar Dizisi, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• LAUFENBURGER, Henry (1967). Maliyenin Ekonomik ve Psikolojik Teorisi, (Çev. smail Hakkı ÜLKMEN), İstanbul: Maliye Enstitüsü Yayınları No:25.
• LINDNER, Rudi Paul (2000). Ortaçağ Anadolusu’nda Göçebeler ve Osmanlılar, (Çev. Müfit GÜNAY), Ankara: İmge Yayınevi.
• ÖNCEL, Mualla, KUMRULU, A, ÇAĞAN, Nami ÇAĞAN (1992). Vergi Hukuku, Ankara: AÜ Hukuk Fakültesi Yayınları No:494/12.
• ÖNER, Erdoğan (2005). Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Dönemi’nde Mali İdare, Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları.
• ÖZ, Mehmet (1997). Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumlar, İstanbul: Dergah Yayınları, İstanbul.
• ÖZBİLGEN, Erol (2003). Bütün Yönleriyle Osmanlı: Adabı-ı Osmaniye, İstanbul: İz Yayıncılık
• ÖZKAYA, Yücel (1994). Osmanlı İmparatorluğu'nda Ayanlık, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları No:157.
• PAKALIN, M. Zeki (1971). Osmanlı Tarih ve Terimler Sözlüğü, İstanbul: 2. Baskı.
• PAMUK, Şevket (1999). Osmanlı-Türkiye Tarihi 1500-1914, İstanbul: Ak Yayınlar.
• PAMUK, Şevket (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı.
• QUATAERT, Donald (2002). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, (Çev.Ayşe BERTAY), İstanbul: İletişim Yayınları.
• SEVİNÇ, Necdet (1991). Osmanlı'nın Yükselişi ve Çöküşü, İstanbul: Burak Yayınevi, İstanbul.
• SÜMER Faruk (1980). Oğuzlar (Türkmenler), Ana Yayınları, İstanbul.
• TABAKOĞLU, Ahmet (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yayınları
• TUĞCU, Murat (1972). Vergi ve Evrimi, Ankara: Öksüz Yayınları.
• TURHAN, Osman (1993). 90. Nolu Mühimme Defteri, (Redaksiyon ve Sadeleştiren: Mertol Tulum), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı Yayınları.
• ULUÇAY, M. Çağatay (1944). XVII. Asırda Saruhanda Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
• UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı (1978). “Osmanlı Maliyesinin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti İç Hazinesi”, Belleten, Cilt: 42, Sayı:165-168.
• ÜNAL, Mehmet Ali (2002). Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta: Fakülte Kitapevi.
• VARCAN, Nezih-ÇAKIR, TUFAN (2000). Maliye Tarihi, Eskişehir: Birlik Ofset.
• YAVİ, Ersal (2002). Bir Ülke Nasıl Batırılır ?, 4.Basım, İzmir: Yazıcı Basım Yayıncılık.
• YETKİN, Çetin (1984). Türk Halk Hareketleri ve Devrimleri, Üçüncü Baskı, İstanbul: Say Yayınevi.