Fatwa, Jihad and War: Sheikhs and Socıal Mobilisatıon on The Eastern Front in The Ottoman-Russian War (1877-1878)

Yıl 2025, Sayı: 70, 28 - 43, 21.12.2025

Abdusselam Ertekin

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1628070

Öz

The 93 War was a period during which the Ottoman Empire faced significant military and political challenges. The roles played by local leaders and sheikhs in this war reveal the effectiveness of the Ottoman religious and social mobilization strategies. The declaration of jihad increased the spiritual motivation of the people, supported by symbols such as holy relics, and reached large masses through the influence of local leaders. However, logistical inadequacies and geographical difficulties emerged as significant obstacles during this process. In this context, the Ottoman policies of local cooperation were an important tool for achieving both the short-term objectives of the war and consolidating its long-term regional authority. This war serves as an important example of how the Ottoman Empire sought to survive its 19th-century struggle for existence by combining traditional and modern elements. In this respect, this study discusses how the Ottoman Empire integrated social and religious dynamics into its war strategies during the Ottoman-Russian War of 1877–1878 and argues that sheikhs effectively ensured the participation of the people in the jihad. It also attempts to demonstrate how they played a critical role in meeting the needs of the regular army and consolidating regional authority.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Russia , 93 War , Sheikhs , Jihad

Fetva, Cihad ve Savaş: (1877-1878) Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Cephesinde Şeyhler ve Toplumsal Mobilizasyon

Öz

93 Harbi, Osmanlı Devleti’nin askerî ve siyasî anlamda büyük bir sınavdan geçtiği dönemdir. Bu savaşta yerel liderlerin ve meşayihın oynadığı roller, Osmanlı’nın dinî ve sosyal mobilizasyon stratejilerinin etkinliğini ortaya koymaktadır. Cihad ilanı, halkın manevi motivasyonunu artırmış, kutsal emanetler gibi sembollerle desteklenmiş ve yerel güçlerin etkisiyle geniş kitlelere ulaşmıştır. Ancak, lojistik yetersizlikler ve coğrafi zorluklar, bu süreçte önemli engeller olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Osmanlı’nın yerel iş birliği politikaları hem savaşın kısa vadeli hedeflerine ulaşılmasında hem de uzun vadeli bölgesel otoritesini pekiştirmesinde önemli bir araç olmuştur. Bu savaş, Osmanlı’nın 19. yüzyıldaki varlık mücadelesinde geleneksel ve modern unsurları bir arada kullanarak nasıl ayakta kalmaya çalıştığını göstermesi açısından önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bu minvalde çalışma bir taraftan 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında Osmanlı Devleti’nin toplumsal ve dinî dinamiklerini savaş stratejilerine nasıl entegre ettiğini tartışırken öte taraftan Şeyhlerin halkın cihada katılımını etkili bir şekilde sağladığını iddia etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Rusya , 93 Harbi , Şeyhler , Cihad

Kaynakça

• Ahmed Midhat. (1878). Zubdetü’l-Hakayık. İstanbul: Takvimhane-i Amire.
• Aksal, M. (2019). Osmanlıların Cihad İlanı. (Ed.), E. J. Zürcher (Çev. A. Gür), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Arıcı, Ş. (2021). İslam’da Cihad Kavramı ve Gayr-İ Müslim Toplumlardaki Anlayışı. Genç Atebe Dergisi, 2(2), 32-39.
• Avyarov. (1995). Osmanlı-Rus ve İran Savaşları’nda Kürtler, 1801-1900 (Çev M. H. Varh (Xani), Ankara: Sipan Yayıncılık.
• Basiret. (21 Zilhicce 1292). No: 1711, s. 3.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (1 Kasım 1877). Hariciye Tercüme Odası (HR.TO. 519/69).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (1 Şubat 1877). Osmanlı-Rus Savaşı (ORS. 1-39).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (10 Haziran 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 97/0/28-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (12 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 1/0/27).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (12 Şubat 1877). İrade Meclis-i Mahsus (MMS. 56/2528-2).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (13 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 57/0/156).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (13 Temmuz 1877). ATASE. Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 16/25-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (15 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 37/0/80).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (15 Zilhicce 1294). Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR. 1/16).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (17 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3 48/0/94).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (17 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 48/0/90).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 128/0/169).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (21 Mayıs 1877). Hariciye Tercüme Odası (HR.TO, 518/66-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (22 Ekim 1877). İrade Dahiliye (İ.DH. 757/61813).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (23 Ağustos 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 11/0/118).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (24 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 130/0/185).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (24 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 130/0/187).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (24 Nisan 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 1/0/48).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (26 Nisan 1877). İrade Meclis-i Mahsus (İMMS. 56/2565-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (28 Nisan 1877) ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3 1/0/100).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (28 Ramazan 1294/6 Ekim 1877). Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT. 1321/16-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (28 Şevval 1294). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 75/0/136).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (28 Şevval 1294). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3 75/0/137-1).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (4 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 1/0/24).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (6 Ekim 1860). Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi (A. DVN.MHM. 31/26).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (6 Ekim 1877). İrade Dahiliye (İDH. 757/61813).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (6 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 1/0/26).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (6 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3. 1/0/25).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). (7 Mayıs 1877). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3.37. 0.80)
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). ATASE Osmanlı-Rus Harbi (110.9.1.3 2/0/146).
• Bruinessen, M. (2013). Ağa, Şeyh, Devlet (Çev. B. Yalkut). İletişim Yayınları.
• Burçak, R. S. (1946). Türk-Rus-İngiliz münasebetleri (1791–1941). İstanbul: Aydınlık Matbaası.
• Cour, A. (1970). Şeyh. İslam Ansiklopedisi, 11, 460. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Çakır, M. S. (2016). Seyyid Sıbgatullah Arvâsî Hizanî ve Gayda Tekkesi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 2(2), 24-42.
• Çakır, M. S. (2017). Şeyh Abdurrahman-ı Tağî ve Norşin Tekkesi’nden yayılan kollar. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 3(2), 26-53. http://dergipark.gov.tr/ihya
• Demirtaş, M. (2014). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kürtler. Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu (s. 49). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Develioğlu, F. (1988). Osmanlı-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (s. 172). Ankara: Aydın Kitapevi.
• Gazi Ahmet Muhtar Paşa. (1985). Anadolu’da Rus muharebesi 1876–1877 (E. Yaşarbaş, Sadeleştiren). İstanbul: Petek Yayınları.
• Gazi Ahmet Muhtar Paşa. (1996). Anılar 2: Sergüzeşt-i hayatım’ın Cild-i Sanisi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Halfin. (1992). XIX. yüzyılda Kürdistan üzerinde mücadeleler. İstanbul: Komal Yayınları.
• İnalcık, H. (1948). Osmanlı-Rus rekabetinin menşei ve Don-Volga kanalı teşebbüsü (1569). Belleten Dergisi, 12(46), 350-402.
• İstikbal. (14 Şaban 1294/24 Ağustos 1877). No: 173, s. 4.
• İstikbal. (18 Muharrem 1293). No: 228, s. 2.
• İstiklal. (17 Muharrem 1294). No: 228, s. 2.
• İttihad. (3 Temmuz 1292). No: 5, s. 3.
• İttihad. (9 Safer 1293). No: 153, s. 3.
• İzmir. (24 Rabiülahir 1294). No: 27, s. 1.
• Karademir, N. (2014). Sultan Abdülhamid ve Kürtler. İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Karpat, K. H. (2017). İslâm’ın siyasallaşması: Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kimlik, Devlet, İnanç ve Cemaatin Yeniden Yapılandırılması. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kul, Ö., & Kulçınskıy, O. (2016). Kiev Metropolitliği’nin 1686 Yılında Moskova Patrikliği ’ne Bağlanmasına Dair Yeni Kaynaklar ve Tarihi Çelişkiler Üzerine Bir Tetkik. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 169-196.
• Kurat, N. A. (2011). Türkiye ve Rusya: XVIII. yüzyıl sonundan Kurtuluş Savaşına kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Manastırlı Mehmed Rıfat Bey. (2010). 93 Harbi faciası (T. Yıldırım, Haz.). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Mehmet Arif Bey. (1996). 93 Moskof Harbi ve başımıza gelenler (N. Yazar, Sad.). İstanbul: Hamle Yayınları.
• Muahedat Mecmuası. (2008). Cilt IV (ss. 70-80). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nehri, U. (1999). Tuhfetü’l-Ahbâb (S. İ. Duagû, Haz.). Urumiye: İntışârât-ı Hüeseynî.
• Norman, C. B. (1878). Armenia, and the campaign of 1877. London.
• Osmanlı. (6 Ağustos 1293/18 Ağustos 1877). No: 38, s. 3.
• Öngören, R. (2011). Tasavvuf. TDV İslam Ansiklopedisi, 40, 119-126.
• Özcan, A. (1995). Abdulhamid ve Hilafet. Yeni Şafak Kitaplığı, 6.
• Özel, A. (1993). Cihad. TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 527-531.
• Takvim-i Vekayi. (4 Cemaziyelevvel 1294). No: 1909, s. 1.
• Tenik, A. (2022). Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Nubihar Yayınları.
• Topsakal, İ. (2016). Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3(2), 33-53. https://doi.org/10.16985/MTAD.2016227941
• Ünlü, E. (2023). Küçük Kaynarca sonrası Osmanlı-Rus Müzakerelerinden Bir Kesit: 1776 Tarihli Mükâleme Belgesi. Belgeler, 38(42), 277-318. https://doi.org/10.37879/belgeler.2023.277
• Vakit. (1 Cemaziyelevvel 1294). No: 562, s. 1.
• Vakit. (14 Şaban 1293). No: 656, s. 4.
• Vakit. (14 Zilhicce 1293). No: 422.
• Vakit. (15 Muharrem 1294). No: 451, s. 2.
• Vakit. (18 Cemaziyelevvel 1294). No: 570, s. 3.
• Vakit. (24 Rabiülahir 1294). No: 547, s. 4.
• Vakit. (25 Recep 1294). No: 638, s. 3.
• Vakit. (4 Zilkade 1294). No: 735, s. 3.
• Vakit. (5 Rabiülevvel 1293). No: 501, s. 3.
• Yapıcı, H. (2017). 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşında Kafkas Cephesinde Tarafların Askerî Kuvvetleri. Turkish Studies, 12(26), 283-297. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.12836
• Zürcher, E. J. (2019). Osmanlı cihadı, Alman Cihadı ve Savaşın Kutsallaştırılması (Çev. A. Gür). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.