Cumhuriyet Halk Partisi Teftiş Raporlarında Van Gölü Havzasında Aşiret-Kimlik-Asayiş (1940-1950)

Yıl 2025, Sayı: Van Gölü Havzası Özel Sayısı, 477 - 489, 30.10.2025

Mehmet Pınar

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1673126

Öz

Tek parti dönemi imparatorluk bakiyelerinden ayrılarak milli kimlik üzerinden izlenecek yeni bir ideoloji benimsendi. Yeni politik tavır etnik farklılıktan doğu bölgesinde kendini daha çok hissettirdi. 1930’lardan sonra parti müfettişleri doğu bölgesiyle ilgili rejimin arzuladığı toplum mühendisliğine ulaşmak için farklı içerikte raporlar hazırladılar. Bu raporlardan en önemlilerini Fevzi Kalfagil, İhsan Olgun, Hasip Aytuna’nın Van Gölü havzasıyla ilgili hazırladığı metinler oluşturdu. Muhteviyat açısından raporlar çok farklı başlıklar içerse de merkezi yönetimin arzuladığı şekilde ağırlıklı olarak etnik kimliklerin benzeşmesi formülasyonunu içerdi. Bölgede uygulanan milli-kimlik siyasetinin en önemli saç ayaklarını, önem sırasına göre Kürtler, Yahudiler (Museviler), Ermeniler teşkil etti. Milli-kimlik siyasetinin en önemli basamağını Türkçe konuşmak/konuşturmak olduğundan toplu okullaşma projesi rejimin en önemli argümanlarından biri haline geldi. Gereken durumlarda havzada eğitim olan öğrencilerin İç Anadolu Bölgesi’ne gönderilerek temsilin hızlanması yönünde öneriler ve benzeşmeyi/kaynaşmayı sağlamak adına rejimle uyuşmayan İslami esasların referans alınması rejimi temsil eden kadroların kendi iç dünyalarında bu işi nasıl kutsallaştırdıklarını göstermekteydi. Çalışmamızda rejim tarafından kutsiyet atfedilen bu politik tavrın Van Gölü havzasında nasıl bir karşılık bulup bulmadığını tartışmayı amaçladık.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , Museviler , Kürtler , Tek Parti , Türkçe , Van

Tribe-Identity-Public Order in the Van Lake Basin in the Republican People's Party Inspection Reports (1940-1950)

Öz

A new ideology was adopted that would be followed through national identity by separating from the remnants of the single-party empire. The new political attitude made itself felt more in the eastern region due to ethnic differences. After the 1930s, party inspectors prepared reports with different content in order to achieve the social engineering desired by the regime regarding the eastern region. The most important of these reports were the texts prepared by Fevzi Kalfagil, İhsan Olgun, and Hasip Aytuna regarding the Lake Van basin. Although the reports contained very different titles in terms of content, they mainly included the formulation of the similarity of ethnic identities as desired by the central administration. The most important pillars of the national identity politics implemented in the region were, in order of importance, Kurds, Jews and Armenians. Since the most important step of the national identity politics was to speak/make people speak Turkish, the mass schooling project became one of the most important arguments of the regime. Suggestions to speed up representation by sending students who are receiving education in the basin to the Central Anatolia Region when necessary and to reference Islamic principles that are incompatible with the regime in order to ensure similarity/integration showed how the cadres representing the regime sanctified this work in their inner worlds. In our study, we aimed to discuss whether this political attitude attributed to holiness by the regime found a response in the Van Lake basin.

Anahtar Kelimeler

Bitlis , Jews , Kurds , Single Party , Turkish , Van

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA.030.18.01/22.87.18
• BCA. 030.18.01/27.1
• BCA 490 01/1574.408.2-11
• BCA.490.01/718.452.1-27
• BCA. 30.18.1.2.40.77.9
• BCA.490.01/718.453.1-54
• BCA.490.01/61.233.6-28
• BCA.490.01/604.92.12-2
• BCA.490.01/627.62.1-9
• BCA.490.01/571.2274.1-32.
• BCA,490.01/627-61.1- 22
• BCA.490.01/1015.916.4
• BCA.490.01/273.1095.1-5
• BCA 490 01/1574.408.2-14
• BCA 490 01/718.454.1-22
• BCA.490.01/193.766.1-56
• Cumhurbaşkanlığı Celal Bayar Arşivi, 3/9-14, 5642-6-4.
• TBMM Arşivi Tercüme-i Hal Dosyası, Sicil No: 1214
• Ayın Tarihi (1928). 46-47, Kânun-ı sani/Ocak -Şubat .
• CHF Nizamnamesi ve Programı. (1931). TBMM Matbaası.
• Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi. (1923). Ankara.
• CHP Teftiş Talimatnamesi. (1939). Ulus Basımevi.
• Türk Ocakları 1926 Senesi Kurultay Zabıtları.(1927).Kader Matbaası.
• Türk Ocakları 1927 Senesi Kurultay Zabıtları.(1928).Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası.
• Türk Ocakları 1928 senesi Kurultay Zabıtları. (1929). Ankara.
• Van, 7 Kasım 1940.
• Yeni Yurd,16 Şubat 1940.
• Afşar, E. (2020). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın “programları” ekseninde mukayesesi, History Studies, 12/4, s. 1351-1380.
• Balta. S.(2006). Dilimiz geleceğimizdir. Yüzakı Edebiyat Kültür Sanat Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı:16, 27-29.
• Çelik.A-Levendoğlu.F.(2024). Van Başkale Yahudilerinin kültürel geçmişi, Antropoloji, 49, 7-20.
• Koçak, C.(2010). Umumi müfettişlikler (1927-1952), İletişim Yayınları.
• Özalper, M.(2014). Bir muhalefet partisinin ilgası: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Muş Alparslan Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi, Cilt:2, Sayı:1,117-136.
• Özdurğun, Y. (2023). Çok partili dönemde Siirt’te siyasi hayat (1946-1950). Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12, 27-38.
• Öztürk, S. (2012). İsmet Paşa’nın Kürt raporu. Doğan Kitap
• Pınar, M. (2019). Cevat Dursunoğlu’nun Şark raporu (öneriler, farklılıklar, benzerlikler), Van YYU Sosyal Bilimler Dergisi. 46, 383-406.
• Sılan, N. S. (2011). Doğu Anadolu ve Cumhuriyet bürokrasisi (1939-1951). (Der: Tuba Akekmekçi-Muazzez Pervan). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şahin ,G. (2023). Türk vatandaşı kimliğinin oluşumunda halkevlerinin rolü: Doğu ve Güneydoğu Anadolu örnekleri. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Özel Sayı: Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye, 203-221.
• Umumi Müfettişler Konferansında görüşülen ve Dâhiliye Vekâletini ilgilendiren işlere dair toplantı zabıtları ile rapor ve hülasası. (1937). (Haz. M. Bülent Varlık). Başvekâlet Matbaası.
• Uyar, H. (1998). Tek parti dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi. Boyut Yayınları.
• Yücebaș, F. (2021). Van ve Çevresi Örneğinde Türkiye-İran Sınır Meselesi ve Sınırda Yaşanan Asayiş Olayları (1925- 1932). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Van Özel Sayısı, 263-282.