Van İlçelerinin Sosyoekonomik Gelişmişlik Düzeyleri Üzerine Bir İnceleme (1966-2022)

Yıl 2025, Sayı: 70, 105 - 120, 21.12.2025

Nevzat Ağçakaya

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1678265

Öz

Kentlerin önemli bileşenlerinden biri olan ilçelerin sosyoekonomik yapıları ve gelişmişlik dereceleri Türkiye’de 1966 yılından günümüze kadar çeşitli aralıklarla araştırılmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) 1960’larda kurulması üzerine başlayan ve SEGE (Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmaları) olarak bilinen bu çalışmalar, Kalkınma Bakanlığı ve son olarak Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından sürdürülmüştür. İlçelerin gelişmişlik düzeyleri; demografi, eğitim, sağlık, altyapı, tarım, istihdam, üretim, mali ve kamu hizmetlerine erişim gibi çok sayıda sosyal ve ekonomik göstergeyle belirlenmektedir. Bu çalışmalar, Türkiye’de her ilçenin son 60 yıllık gelişim çizgilerini ortaya koyan önemli bir referans kaynağı oluşturmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, karşılaştırmalı tarihsel analiz yöntemi kullanılarak Van iline bağlı ilçelerin Türkiye genelindeki gelişmişlik sıralamalarını, 1966-2022 yıları arasında hazırlanan yedi farklı ilçe SEGE araştırmasının verileriyle karşılaştırmalı olarak ortaya koymaktır. Bulgular, Van merkez ilçe(ler) dışındaki ilçelerin çoğunun son 60 yıldır Türkiye’deki ilçeler arasında genellikle en düşük gelişmişlik sıra ve kademelerinde yer aldığını göstermektedir. Ayrıca il geneline aktarılan sınırlı kamu kaynaklarının ise daha çok merkez ilçelerde yoğunlaştığını ve bunun il içi sosyoekonomik eşitsizliklere yol açtığını ortaya koymaktadır. Söz konusu taşra ilçelerin geri kalmışlığında, Van’ın dağlık coğrafyası, karasal iklim koşulları, verimsiz toprak yapısı gibi yapısal faktörlerin yanı sıra kamu ve özel yatırımların eksikliği, ulaşım altyapısının yetersizliği, sanayi yatırımlarının merkez ilçelerde yoğunlaşması, temel geçim kaynağı konumundaki tarımdan yeterince verim alınamaması, istihdam oranlarının düşüklüğü, eğitim ve sağlık hizmetlerindeki eksikliklerin gibi çok sayıda faktör rol oynamaktadır. Bu çalışma, Türkiye’de SEGE verilerini ilçe düzeyinde uzun dönemli karşılaştıran nadir araştırmalardan biri olmasıyla literatüre metodolojik katkı sunmakta; ayrıca kalkınma politikalarının ilçe ölçeğinde planlanmasına yönelik veri temelli somut çıktılar sağlamaktadır. Eşitsizliğin azaltılması için, Van’da sürdürülebilir ve adil kaynak dağılımına yönelik yeni kalkınma politikaları geliştirilmesine ve özellikle merkez dışı ilçeler için uzun vadeli, bütüncül destek programlarına ihtiyaç duyulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bölgesel eşitsizlik , ilçe düzeyi karşılaştırmalar , SEGE , sosyoekonomik gelişmişlik , Van

A Research on the Socioeconomic Development Levels of Van Districts (1966-2022)

Öz

The socioeconomic structures and levels of development of districts, which are among the key components of cities, have been periodically examined in Türkiye since 1966. Initiated with the establishment of the State Planning Organisation (DPT) in the 1960s, these studies—known as SEGE (Socio-Economic Development Ranking Research)—have been carried out by the Ministry of Development and, more recently, by the Ministry of Industry and Technology. Districts’ development levels are determined through a wide range of social and economic indicators, including demographics, education, health, infrastructure, agriculture, employment, production, finance, and access to public services. These studies provide an essential reference source revealing the developmental trajectories of every district in Türkiye over the past 60 years.
This study aims to present a comparative historical analysis of the development rankings of districts in Van province within Türkiye between 1966 and 2022, using data from seven different SEGE studies conducted at the district level. The findings show that, for the past 60 years, most districts outside of Van’s central district(s) have consistently ranked in the lowest categories of socioeconomic development across Türkiye. The data also demonstrate that the limited public resources allocated to the province have been concentrated primarily in the central districts, contributing to intra-provincial socioeconomic inequalities. The persistent underdevelopment of peripheral districts is attributed not only to structural factors such as Van’s mountainous geography, harsh continental climate, and infertile land, but also to the lack of public and private investment, inadequate transportation infrastructure, concentration of industrial investments in the central districts, low agricultural productivity, low employment rates, and insufficient education and health services. As one of the few studies to compare SEGE data longitudinally at the district level in Türkiye, this research provides a methodological contribution to the literature and offers data-based, concrete outputs for planning development policies at the district scale. To reduce inequality, new development policies that focus on sustainable and equitable resource distribution must be developed in Van, and long-term, comprehensive support programs should be implemented, particularly in non-central districts.

Anahtar Kelimeler

District-level comparison , regional disparity , SEGE , socioeconomic development , Van

Kaynakça

• Ağçakaya, N. (2022). Van'ın sosyo-ekonomik dönüşümü 1963–2013 [Yayınlanmamış doktora tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Arslan, O., & Korkmaz, E. (2019). Türkiye'deki illerin SEGE 2017 verilerine göre kümeleme analizi. Sosyoekonomik Araştırmalar Dergisi, 21(2), 105–123.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1966). İlçelere göre sosyoekonomik yönden gelişmişlik endeksi çalışması II. DPT Yayınları.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1968). Birinci beş yıllık kalkınma planı uygulama sonuçları (1963–1967). DPT Yayınları.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1981). İlçeler itibariyle illerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması. DPT Yayınları.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1985). İl ve ilçelerin ekonomik ve sosyal gelişmişlik seviyelerinin tesbiti araştırması. DPT Yayınları.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1991a). İllerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması. DPT Yayınları.
• Devlet Planlama Teşkilatı. (1991b). Yatırımların illere göre dağılımı (1991). Ankara: DPT.
• Dinçer, B., Özaslan, M., & Kavasoğlu, T. (2003). İllerin ve bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-2003). DPT Yayınları.
• Dinçer, B. & Özaslan, M. (2004). İlçelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması. DPT Yayınları.
• Dinçer, B. (1996). İlçelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması. DPT Yayınları.
• Dinçer, B., Aslan, G., & Satılmış, S. (1996). İllerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-1996). DPT Yayınları.
• Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA). (2024). Van ili sosyoekonomik analiz raporu. DAKA Yayınları.
• Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA). (2016). Van ili ilçe analiz raporları. https://www.daka.org.tr/dokumanlar/27. (Erişim tarihi: 10 Nisan 2025).
• Frank, A. G. (1967). Capitalism and underdevelopment in Latin America: Historical studies of Chile and Brazil. Monthly Review Press.
• Friedmann, J. (1966). Regional development policy: A case study of Venezuela. The MIT Press.
• Hacıahasanoğlu, S. (1980). İllerin gelişmişlik düzeyi ve bölgesel farklılıklar. DPT Yayınları.
• Günok, M. Z. (2018). Türkiye’de bölgelerarası gelişmişlik farklarının bir yansıması olarak işsizlik olgusu ve Van örneği. Çalışma ve Toplum, 3(58), 1397-1434.
• Jaffee, D. (1998). Levels of socioeconomic development theory. Greenwood Press.
• Kalkınma Bakanlığı. (2013). İllerin ve bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-2011). Kalkınma Bakanlığı Yayınları.
• Kalkınma Bakanlığı. (2016). 2016 yatırım programı: Kamu yatırımların illere göre dağılımı. Kalkınma Bakanlığı Yayınları.
• Kutbay, C. (1982). Kamu yatırımlarının kalkınmada öncelikli yöreler ve diğer iller itibariyle dağılımı (1963-1981 dönemi). Ankara: DPT.
• Parin, S. (2020). Dünden bugüne Van'ın ekonomik çehresi. Suvat Parin (Ed.), Van: Tarih, Toplum ve Şehir (s. 43-58). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Parin, S. & Demirci, E. Y. (2016). Sosyo-ekonomik göstergelerle Van (1963-2013). Suvat Parin (Ed.), Van kent araştırmaları (s. 11-39). Bağlam Yayınları.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (2019a). İlçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-2017). Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü Yayını.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (2019b). İllerin ve bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-2017). Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü Yayını.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (2024). İlçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması araştırması (SEGE-2022). Kalkınma Ajansları Genel Müdürlüğü Yayını.
• Smith, D. M. (1994). Geography and social justice. Blackwell.
• Tolan, B. (1969). Türkiye’de illerin gelişmişlik düzeyi (Yayın No. 123). DPT Yayınları.
• Türkiye İstatistik Kurumu. (2023). İl bazında gayrisafi yurt içi hasıla, 2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Il-Bazinda-Gayrisafi-Yurt-Ici-Hasila-2022-45867. (Erişim tarihi: 8 Temmuz 2025).
• Van Ticaret ve Sanayi Odası (VANTSO). (2023). Van ilçe analiz raporları. https://www.vantso.org.tr/raporlar. (Erişim tarihi: 10 Nisan 2025).
• Van Valiliği. (1973). Cumhuriyetin 50. yılında Van. İstanbul: Kıral Matbaası.
• Van Valiliği. (1998). Cumhuriyetin 75. yılında Van. Ankara: Erk Yayıncılık.
• Yılmaz, S. (2014). Van ilinde nüfus hareketleri. [Yayınlanmamış doktora tezi]. Harran Üniversitesi.
• Yurt Ansiklopedisi. (1984). Türkiye, il, il: Dünü, bugünü, yarını. İstanbul: Anadolu Yayıncılık.