BEKİR SAMİ BEY’İN SOVYET RUSYA'NIN VAN GÖLÜ HAVZASI’NIN ERMENİLERE BIRAKILMASI TALEPLERİ HAKKINDAKİ RAPORU VE MECLİSTEKİ TARTIŞMALAR

Yıl 2025, Sayı: Van Gölü Havzası Özel Sayısı, 510 - 525, 30.10.2025

Erkan Afşar

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1679667

Öz

Birinci Meclisin açılmasıyla birlikte kurulan hükümetin ilk işi Misak-ı Milli kararları doğrultusunda işgallere karşı koyarak öncelikle vatanın bütünlüğünü sağlamaktır. Ankara Hükümeti diplomatik olarak ilk kez Sovyet Rusya ile ortak düşmana karşı işbirliği kurmuş ve ikili ilişkileri geliştirmek amacıyla da ilk Hâriciye Vekili Bekir Sami Bey başkanlığında oluşturulan heyeti Moskova’ya göndermiştir. Türk Heyeti’nin Moskova’da Sovyet Rusya yetkilileriyle yapmış oldukları görüşmelerde Sovyet Hariciye Komiseri Çiçerin’in Van Gölü Havzası içerisinde yer alan Van, Bitlis-Muş Vilayetlerinin Ermenilere verilmesi isteği gerginliğe neden olmuştur. Türk Heyeti bu isteğin Misak-ı Milliye aykırı olduğunu ve emperyalist bir düşüncenin ürünü olduğunu vurgulayarak bu hususu Ankara’ya taşımıştır.
Bu çalışmada; Heyet Başkanı Bekir Sami Bey’in kaleme aldığı raporlar doğrultusunda her iki tarafın görüşleri söylem analizi yöntemiyle değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Bekir Sami Bey’in Moskova’da Türk ve Rus heyetleri arasında yürütülen görüşmelerle ilgili hazırladığı rapor Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde müzakere edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın ve Mebusların da bu isteğe şiddetle karşı çıktıkları görülmüştür. Heyet Başkanı Bekir Sami Bey Ankara’dan da güç alarak son kez Rus yetkililerle görüşmüş fakat Rusların Van, Bitlis-Muş’un Ermenilere verilmesinde ısrarcı oldukları görülünce Türk Heyeti görüşmeleri sonlandırmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Birinci Meclis , Misak-ı Milli , Van Gölü Havzası , Bekir Sami Bey , Sovyet Rusya

BEKİR SAMİ BEY’S REPORT ON SOVIET RUSSIA’S DEMANDS TO LEAVE THE LAKE VAN BASIN TO THE ARMENIANS AND THE DISCUSSIONS IN THE PARLIAMENT

Öz

The first task of the government established following the First Assembly was to primarily ensure the integrity of the homeland by resisting occupations in line with the decisions of the National Pact. The Ankara Government firstly cooperated with the Soviet Russia in diplomatic means against a common enemy and sent a delegation to Moscow headed by the first Minister of Foreign Affairs Bekir Sami Bey in order to develop bilateral relations. In the meetings of the Turkish Delegation with Soviet Russian officials in Moscow, the request of Soviet Foreign Affairs Commissioner Chicherin to be given the Van, Bitlis-Muş Provinces located within the Lake Van Basin to the Armenians caused some tension. The Turkish Delegation brought this issue to Ankara’s agenda by emphasizing that this demand was not consistent with the National Pact and was the product of an imperialist idea.
In this study; the views of both sides were evaluated and interpreted by using the discourse analysis method within the framework of the reports written by the Head of the Delegation Bekir Sami Bey. The report prepared by Bekir Sami Bey regarding the meetings took place in Moscow between the Turkish and Russian delegations was discussed in the Turkish Grand National Assembly. It was seen that Mustafa Kemal Pasha and the deputies also strongly opposed this request. Having support from Ankara, the Head of the Delegation Bekir Sami Bey met with Russian officials one last time. However, the Turkish Delegation ended the negotiations when it was seen that the Russians insisted to be given Van, Bitlis-Muş to the Armenians.

Anahtar Kelimeler

First Assembly , National Pact , Lake Van Basin , Bekir Sami Bey , Soviet Russia

Kaynakça

• A) T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• BCA, 30-18-1-1/1-1-5, T. 10.05.1336/1920
• BCA, 30-18-1-1/1-15-9, Ek: 431-4, T. 21.10.1336
• BOA, DH. MKT, 2624-6, H. 10.09.1326/1908
• BOA, DH. MKT, 2623-39, H. 09.09.1326
• BOA, DH. MKT, 2839-12-0, H. 21.05.1327/1909
• BOA, DH. MKT, 2846-10-0, H. 27.05.1327
• BOA, DH. MKT, 1-74-0, H. 01.09.1330/1912
• BCA Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 571 / 34615-136375-4, 26.06.1920
• BCA Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 571 / 34615-136371-6, 21.12.1920
• BCA Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 570 / 34615-136375-10, 30.12.1920
• TBMM ZC, Devre:1, C.1, İçtima:1, 10.Oturum, 3 Mayıs 1336/1920
• TBMM GCZ, Devre:1, C.1, İçtima:1, 81.Oturum, 11 Teşrinievvel 1336
• TBMM GCZ, Devre:1, C.1, İçtima:1, 84.Oturum, Tarih: 16 Teşrinievvel 1336
• TBMM GCZ, Devre:1, C.1, İçtima:1, 85.Oturum, Tarih: 17 Teşrinievvel 1336
• TBMM GCZ, Devre:1, C.2, İçtima:2, 32. Oturum, Tarih: 12 Mayıs 1337/1921
• Akarslan, M. (1990). Milli Mücadele Devrinde Türk Dış Politikası, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa.
• Akbıyık, Y. (2002). “Milli Mücadele’de Doğu Cephesi”, Türkler, 16, H. C. Güzel (Ed.), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ss.151-156.
• Akşin, A. (1964). Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul.
• Aslan, Y. (2001). TBMM Hükümeti Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• Atatürk, M. K., (2005). Nutuk, Z. Korkmaz (Ed),, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Kültür Bakanlığı Yayınları, (1981). Atatürk’ün Milli Dış Politikası I, Ankara.
• Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, (2006). IV, Haz. Yayın Kurulu, Atam Yay., Ankara.
• Bayur, Y. H. (1995). Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• Belen, F. (1973). Askeri, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Türk Kurtuluş Savaşı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Ankara.
• Belen, F. (1983). Türk Kurtuluş Savaşı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Bıyıklıoğlu, T. (1959). Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Türk Tarih Kurumu Yay.,Ankara.
• Devletimizi Kuranlar, (1985). Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl Ajans-Türk Matbaacılık Sanayi, Ankara.
• Genelkurmay Başkanlığı, (1995). Türk İstiklal Harbi Doğu Cephesi 1919-1922, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Gönlübol, M., Sar, C. (2013). Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Gürün, K. (1991). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara.
• Halil Paşa, (1997). İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş, Taylan Sorgun, (Ed.), 2. Baskı, Kamer Yayınları, İstanbul.
• Genelkurmay Başkanlığı, (1995). İstiklal Harbi III’ncü Cilt Doğu Cephesi (1919-1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara.
• Jaeschke G. (1939). Türk İnkılabı Kronolojisi 1918-1923, I, (N. R. Aksu, Çev.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.
• Karabekir, K. (1991). İstiklal Harbimizin Esasları, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Kılıç, S. (1998). Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Kinross, L. (1994). Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, (Necdet Sander, Yay. Haz), Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
• Kolesnikov, A. (2010). Türk-Sovyet İlişkilerinin Kuruluşunun 90. Yılı, Atatürk Dönemi Türk-Rus İlişkileri, (İ. Kamalov, Çev), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Müderrisoğlu, A. (1974). Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Maliye Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Okyar, F. (1980). Üç Devir’de Bir Adam, C. Kutay (Ed.), Tercüman Yayınları, İstanbul.
• Okyar, O. (2017). Milli Mücadele Dönemi Türk-Sovyet İlişkilerinde Mustafa Kemal (1920-1921), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
• Özalper, M. (2019). “Milli Mücadele Döneminde İki Hariciye Bakanı: Bekir Sami (Kunduh) ve Yusuf Kemal (Tengirşenk)”, Tanzimat’tan Günümüze Olaylar ve Kişiler Ekseninde Türk Hariciyesi, İ. S.Yuce & H. Kara (Ed.), Kitabevi, İstanbul.
• Pınar, M. (2020). Suriye’de Yeni Bir Hoybun Hareketi ve İtalya Faktörü (1935-1939), DÜSBED, Nisan, Sayı:24
• Pınar, M. (2022). Suriye’de Son Perde Yeni Bir Hoybun (Ermeni-Kürt) Hareketi ve İtalya (1930-1939), Paradigma Yayınevi, Çanakkale.
• Saray, M. (1984). Atatürk’ün Sovyet Politikası, Damla Neşriyat, İstanbul.
• Saray, M. (1994). “Atatürk’ün Sovyet Politikası”, I. Uluslararası Atatürk Sempozyumu (Açılış Konuşmaları-Bildiriler), 21-23 Eylül 1987, ATAM Yayınları Ankara, ss. 977-991.
• Sonyel, S.R. (1995). Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Soysal, İ. (2000). Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları I. Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Şamsutdinov, A. M. (1999). Mondros’tan Lozan’a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923, (A. Behramoğlu Çev.), Doğan Kitap, İstanbul.
• Şimşir, B.N. (1996). Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• TBMM, (2010). TBMM Albümü 1920-1950, I, S.Yıldırım, B.K.Zeynel (Ed), TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları No:1, Ankara.
• Teke, C. (2023). Türk Siyasi Hayatında Memduh Şevket Esendal, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Tevetoğlu, F. (1971). Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar, Atatürk ve Çevresi Yayınları, İstanbul.
• Türk, F. (1995). Türk Parlamento Tarihi: Milli Mücadele ve T.B.M.M I. Dönem 1919-1923, Cilt. III, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara.
• Ünüvar, V. (1948). İstiklal Harbinde Bolşeviklerle Sekiz Ay 1920-1921, Şirketi Mürettibiye Basımevi, İstanbul. Vakkasoğlu, V. (1983). Moskof Mücadelemiz, Cihan Yayıncılık, Ankara.