MERKEZ-ÇEVRE YAKLAŞIMI BAĞLAMINDA AZERBAYCANLI TÜRKLERİN İRAN İSLAM DEVRİMİNE ETKİLERİ

Yıl 2019, Sayı: 46, 447 - 461, 31.12.2019

Şeref Çetinkaya

Öz

1979 yılında gerçekleşen İran İslam Devrimi, hem İran hem de Orta Doğu’nun geleceği açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bugünkü İran yönetiminin temelinin atıldığı İslam Devrimi, birçok faktörün bir araya gelmesi ile gerçekleşmiştir. Ekonomik, siyasi, sosyal faktörlerin yanında özellikle İran’da yaşayan farklı etnik grupların iktidara karşı tutumları da etkili olmuştur. Bu gruplardan bir tanesi ve belki de en önemlisi Azerbaycanlı Türklerdir. İran nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturan Azerbaycanlı Türkler, İran tarihinin hemen hemen her döneminde etkili olduğu gibi İran İslam Devrimi sürecinde de çeşitli roller üstlenmek suretiyle yer almışlardır. Bu çalışmanın amacı, İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesi sürecinde Azerbaycanlı Türklerin ne şekilde rol aldığını merkez-çevre yaklaşımı bağlamında açıklamaya çalışmaktır. Bu nedenle öncelikle merkez-çevre yaklaşımı ile ilgili teorik bilgilere yer verilecektir. Daha sonra İran İslam Devrimi’ne gidilen süreçte İran tarihinde yaşanan önemli yönetimsel değişimlerden söz edilecek ve bu süreç içerisinde Azerbaycanlı Türklerin durumuna değinilecektir. Son olarak İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesinde Azerbaycanlı Türklerin etkileri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İran, İslam Devrimi, Azerbaycanlı Türkler, merkez-çevre yaklaşımı

THE EFFECTS OF AZERBAIJANI TURKS ON THE IRANIAN ISLAMIC REVOLUTION IN THE CONTEXT OF THE CENTER-PERIPHERY APPROACH

Öz

The Iranian Islamic Revolution, in 1979, was an important milestone for the future of both Iran and the Middle East. The Islamic Revolution, which laid the foundation of today's Iranian administration, was realized by the combination of many factors. In addition to economic, political and social factors, especially the attitudes of different ethnic groups living in Iran towards power were influential. One of these groups and perhaps the most important one is the Azerbaijani Turks. The Azerbaijani Turks, which make up a significant portion of the Iranian population, have played an active role in almost every period of Iranian history as well as taking part in the Iranian Islamic Revolution. The aim of this study is to explain the role of Azerbaijan Turks in the process of realization of Iran Islamic Revolution in the context of center-periphery approach. For this reason, firstly theoretical information about center-periphery approach will be included. Then, important administrative changes in Iranian history before the process of Iran Islamic Revolution will be mentioned and in this process, the situation of Azerbaijani Turks will be discussed. Finally, the effects of Azerbaijani Turks will be discussed in the realization of Iran Islamic Revolution.

Kaynakça

• Abrahamian, E. (1982). Iran Between Two Revolutions. New Jersey: Princeton University Press.
• Abrahamian, E. (2014). Modern İran Tarihi. Şendil, D. (Çev). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Akyol, E. ve Ahmadı A. (2019). İran’da Rıza Şah Dönemi Modernleşme Sürecinin Şia Ulemasına Etkisi. Tarih Okulu Dergisi, 40, 145-170.
• Akyol, T. (1999). Osmanlı’da ve İran’da Devlet ve Mezhep. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Attar, (Haşimzade), A. (2006). İran’ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde). Ankara: Divan Yayıncılık.
• Aydın, S. (2000). Modernleşme ve Milliyetçilik. İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• Azer, S. (1942). İran Türkleri. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Baykara, H. (1978). İran İnkılabı ve Azatlık Hareketleri. İstanbul: Emek Matbaacılık.
• Burke, E. ve Ira, M. L. (1988). Islam, Politics and Social Movements. Berkeley: University of California Press.
• Celilov, F. A. (2000). Azer Halkı. Bakü: Ağrıdağ Neşriyat.
• Cottam, R. (1978). Nationalism in Iran. Pitsburg University Press.
• Cronin, S. (1997). Army and Creation of the Pahlevi State in Iran: 1910-1926. Tauris Academic Studies, London.
• Çevik, H. (2005). Kadim Toprakların Trajedisi-Ortadoğu. Konya: NKM Yayıncılık.
• Devlet, N. (1997). İran İslam Cumhuriyetindeki Azerbaycan. Toplumsal Tarih Dergisi, 40, 53-61.
• Doerfer, G. (1987). İran’da Türkler. Türk Dili, TDK Yayınları, 431, 242-251.
• Enloe, C. (1986). Ethnic Conflict and Political Development. University Press of America.
• Gresh, A. ve Vidal D. (1991). Ortadoğu, Mezopotamya’dan Körfez Savaşı’na. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Gülener, S. (2007). Türk Siyasetinde Merkez-Çevre İlişkilerinin Seyri ve 27 Mayıs 1960 Darbesi. Bilgi Dergisi, 14, 36-66.
• Hodgson, M. G. S. (1995). İslam’ın Serüveni. Komisyon III (Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Kafkasyalı, A. (2010). İran Türkleri. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2006). İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925), İstanbul: Bakış Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2008). II. Meşrutiyetin Ön Denemesi: İran Meşrutiyet Hareketi ve Sebepleri (1906). Bilig Dergisi, 47, 193-214.
• Karadeniz, Y. (2014). Safevi Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (3), 53-67.
• Kartal, F. (2016). Toplumsal ve Demografik Yapı. Burak Tangör (Ed.), İran Toplum, Devlet ve Siyaset içinde (s. 9-44). Ankara: TODAİE Yayınları.
• Kevserani, V. (1992). Osmanlı ve Safevilerde Din Devlet İlişkisi. İstanbul: Denge Yayınları.
• Koca, M. (2013). İran’da Rıza Şah Dönemi̇ Modernleşme Hareketleri̇ (1925-1941). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Kurtuluş, R. (2008). Rıza Şah Pehlevi, TDV İslam Ansiklopedisi, 35, 67.
• Mardin, Ş. (2003). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri. M. Türköne ve T. Önder (Der.). Türkiye’de Toplum ve Siyaset (Makaleler 1) içinde (s. 35-77). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2004). Türkiye’de Gençlik ve Şiddet, M. Türköne ve T. Önder (Der.). Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) içinde (s. 251-291). İstanbul: İletişim Yayınları.
• McDowall, D. (2000). A Modern History of the Kurds. London: Tauris Academic Studies.
• Sarıkaya, Y. (2012). Geçmişten Günümüze İran: Tarih, Siyaset, Toplum ve Kültür. Türk Akademisi Siyasal Sosyal Stratejik Araştırmalar Vakfı Raporu, 2, Ankara.
• Shaffer, B. (2008). Sınırlar ve Kardeşler, İran ve Azerbaycanlı Kimliği. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Shils, E. (1975). Center and Periphery Essays in Macrosociology. Chicago and London: University of Chicago Press.
• ______. (2002). Merkez ve Çevre, Y. Z. Çelikkaya (Çev.). Türkiye Günlüğü, 70, 86-96.
• SİTSO, (2018). İran İslam Cumhuriyeti Ülke Raporu. Mersin.
• Sümer, F. (2001). Kaçarlar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24, 51-53.
• Taflıoğlu, M. S. (2012). İran Türk Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Türk Tarihine Stratejik Etkisi. Turan-Sam Dergisi, 4 (13), 105-115.
• Üstün, İ. S. (2000). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İran. İstanbul: TDV Yayınları.
• Werner, C. (2000). An Iranian Town in Transition. Almanya: Harrasowitz Verlag Publishers.
• Yenisey, G. (2008). İran’da Etnopolitik Hareketler: 1922-2004. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• “Ülke Profili: İran”, (15.07.2019), http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-iran