Sâmânîlerin Yıkılış Dönemi Vezirleri

Yıl 2020, Sayı: 47, 35 - 60, 31.03.2020

Abdullah Duman

Öz

Arapçada taşımak, yüklenmek anlamlarına gelen vzr kökünden türeyen vezîr, hükümdarın işlerini üzerine alan, idarî işlerde düşünce ve uygulamaları ile ona yardımcı olan kimsedir. Bu kurum, vezaret makamının taşıdığı anlam itibariyle Hz. Peygamber, Hulefâ-i Râşidîn ve Emevîler dönemlerinde mevcuttu. Ancak bu dönemde görüşü-ne başvurulan kişilerin resmî statüleri yoktu. Toplumda önde gelen kişilerin görüşüne İslâm’ın istişareye verdiği önem çerçevesinde başvuruluyordu. İslâm dünyasında vezirlik makamı resmî olarak Abbasîler Devleti’nin kurulu-şundan itibaren görülmeye başladı. Aslî hüviyetine ise devlet kurumlarının tam manasıyla oturduğu Mehdî (158-169/775-785) döneminde kavuştu. Abbâsîlerle resmiyet kazanan vezaret kurumu İslâm devletlerinin tamamında görülmektedir. Bu devletlerden birisi olan Sâmânîler Devleti’nde de vezirlik müessesine büyük bir önem verildi. II. Nasr b. Ahmed döneminde vezir Ceyhânî’nin yaptığı düzenlemede Vezaret Dîvânı’na bütün dîvânların üstünde bir yetki tanındı. Sâmânî vezirleri, devleti idare, atama, görevden alma, ordu başkomutanlığı, malî işleri düzenleme gibi önemli görevler icra ettiler. Çalışmamızda yıkılış dönemi emirleri Nuh b. Mansur (365-387/976-997), Mansur b. Nuh (387-389/997-999) ve Abdülmelik b. Nuh (389/999) dönemleri vezirlerinin siyasî hayatın akışı içinde oynadıkları roller ortaya çıkarılmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Sâmânîler, Mâverâünnehir, Horasan, devlet idaresi, vezir

Kaynakça

• Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Yıldız, H. D. (Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. (2019). Târîh-i Beyhakî. Lügal, N. (Terc.). Kırlangıç, H. (Haz.). Ankara: TTK Yay.
• Bîrûnî, Ebû Reyhâh Muhammed b. Ahmed. (1923). Âsâru’l-Bâkıye ani’l-Kurûni’l-Hâliye. Leibzig: Sachau, C. E. (Tah.).
• Büchner, V. F. (1997). Sâmânîler. İslâm Ansiklopedisi, X. Eskişehir: MEB Yay. 140-143.
• Dames, M. L. (1987). Gazneliler. İslâm Ansiklopedisi, IV. İstanbul: MEB Yay. 740-748
• Duman, A. (2012). Sâmânî Emiri Nasr b. Ahmed ve Kardeşi İsmail Arasında Yapılan Tevâvis Savaşı ve Sonuçları. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XXII, 204-221.
• Duman, A. (2012). Ebû İbrahim İsmail el-Muntasır’ın Sâmânî Devletini Diriltme Gayretleri Bağlamında Karahanlılar ve Gaznelilerle İlişkileri. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11 (II), 531-553.
• Duman, A. (2013). Nerşahînin Târîh-u Buhârâsı. İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Fasîh Hâfî. (1384). Mücmel-i Fasihî. Seyyid Muhsin Nacî Nasrâbâdî (Tash. ve Tah.). Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdü’l-Hay b. ed-Dahhâk b. Mahmud. (1327). Târîh-i Gerdîzî/Zeynü’l-Ahbâr. Mîrza Muhammed Hân Kazvînî. (Tah.). Tahran.
• Göksu, E. (2011). Târîh-i Güzîde’ye Göre Sâmânîler. Türk Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, II. 151-174.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî. (2018). Târih-i Güzide. Öztürk, M. (Çev.). Ankara: TTK Yay.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn b. Humâmüddîn el-Hüseynî. (1380). Târîhu Habîbi’s-Siyer fî Ahbâri Erâdi’l-Beşer, II, İran: İntişârât-i Hayyâm.
• Hudûdü’l-Âlem. (2008). Duman, A. – Ağarı, M. (Çev.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Hunkan, Ö. S. (2011). Türk Hakanlığı (Karahanlılar). İstanbul: IQ Kültür ve Sanat Yay.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed. (1987). el-Kâmil fî’t-Târîh. Dukâk, M. Y. (Tah.) Beyrut.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed Ebî Bekir. (1397). Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. Abbas, İ. (Tahk.). Dar-u Sadr, Beyrut.
• Kafesoğlu, İ. (1977). Mahmud Gaznevî. İslâm Ansiklopedisi, VII. İstanbul: MEB Yay. 173-183.
• Cüzcânî, Maulânâ Minhâj-ud-Dîn, Ebu Umar-ı Usmân. (1881). Tabakât-ı-Nâsırî, A General History of the Muhammadan Dynastıes of Asıa. I. New Delhi: Bıblıotheca Indıca Series.
• Merçil, E. (1989). Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: TTK Yay.
• Merçil, E. (1996). Gazneliler. İslâm Ansiklopedisi, XIII. İstanbul: TDV Yay. 480-484.
• Merçil, E. (2003). Mahmûd-ı Gaznevî. İslâm Ansiklopedisi, XXVII. Ankara: TDV Yay. 362-365.
• Merçil, E. (2009). Sebüktegin. İslâm Ansiklopedisi, XXXVI. İstanbul: TDV Yay. 262-263.
• Mîrhând, Hümâmüddîn Muhammed b. Hândşâh b. Mahmûd. (1959). Târîhu Ravzati’s-Safâ, IV. Tahran: Hayyam Yay.
• Nerşahî, Ebû Bekir Muhammed b. Ca’fer. (1993). Târîhu Buhârâ. Bedevî, E. A.-et-Tarâzî, N. M. (Tah.). Kahire: Dâru’l-Maârif.
• en-Narşahî, Ebu Bekir Muhammed b. Ca’fer. (2013). Târîh-i Buhârâ. Göksu, E. (Çev.). Ankara: TTK.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur et-Temîmî. (1988). el-Ensâb. Ömer el-Bârûdî. (Takd. ve Ta’lîk) Beyrut: Dâru’l-Cinân.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullah. (2013). Mirâtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-A’yân. Lübnan: Risâletü’l-İlmiyye.
• Usta, A. (2007). Şamanizm’den Müslümanlığa Türklerin İslâmlaşma Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Usta, A. (2009). Sâmânîler. İslâm Ansiklopedisi, XXXVI. İstanbul: TDV Yay. 64-68.
• Utbî, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Abdi’l-Cebbâr. (2004). el-Yemînî. İhsân Zünûn es-Sâmirî. (Şerh ve Tah.). Beyrut: Dâru’t-Talîa.
• Al-Utbı. (1858). The Kıtab-ı Yamını. Reynolds, J. (İng. Çev.). London: Ex Oriente Lux.
• Yâkût el-Hamevî er-Rûmî. (1993). Mu’cemü’l-Üdebâ İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb. V, Abbas, İ. (Tah.). Beyrut: Dâru Garbi’l-İslâmî.
• Yazıcı, T. (1992). Bel’amî Ebu Ali. İslâm Ansiklopedisi, V. İstanbul: TDV Yay.