Gurluların Var Olma Mücadelesinde Bir Dönüm Noktası: Âhengerân Savaşı (400/1010-1011)

Yıl 2020, Sayı: 49, 161 - 174, 30.09.2020

Vural Öntürk

Öz

Gurlular 552-612/1157-1216 yılları arasında Gazne ve Herat sınırlarında bulunan Afganistan’ın dağ-lık bölgesinde bağımsız bir devlet kurmuşlardır. Bu devletin kuruluşundan önce hanedana mensup şahsiyetlerin bölgede federatif bir şekilde hüküm sürdükleri bilinmektedir. Bağımsızlığa giden süreç yaklaşık olarak iki yüz yıl sürmüştür. X. asrın ortalarından itibaren Gur hanedan üyelerinin komşu devletlerle birtakım mücadelelere giriştikleri görülmektedir. Bunlardan ilki Gazneliler Devleti’dir. 352/963 yılında Gazne şehrinde Alptegin tarafın-dan temelleri atılan bu devlet, Sebüktegin zamanında sağlam temeller üzerine oturtulmuş ve teşkilatlı bir yapı-ya bürünmüştür. Mahmud b. Sebüktegin’in hüküm sürdüğü yıllar ise (388-421/998-1030) Gazneli Devleti’nin en parlak dönemini ihtiva etmektedir. Gurlu-Gazneli münasebetlerinin Sebüktegin’in iktidarı zamanında başla-dığı, kaynaklardan anlaşılmaktadır. Karşılıklı ilişkilerin pek de dostane bir hal almadığı bu dönem ve yaşanan savaşlar Gur bölgesinin doğu kısmının Gaznelilerin hâkimiyeti altına geçmesi ile neticelenmiştir. Ancak Sultan Mahmud döneminde Gurluların itaatten çıkmaları iki devleti bir kez daha karşı karşıya getirmiş ve yeni bir mücadele safhası başlamıştır. Gurlu-Gazneli askerî harekâtlarının en somut örneklerinden biri olarak sayılabi-lecek Âgengerân Savaşı, neticeleri itibarı ile her iki devlet için de en önemli savaşlardan biridir. Bu çalışmada zikredilen savaşa giden süreç ve bu savaşın sonuçları değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gurlular, Gazneliler, Âhengerân Savaşı, Gazneli Mahmud, Muhammed b. Sûrî

Kaynakça

• Adalıoğlu, H. H. (2017). Siyaset Kültürü ve Sebüktegin’in Pendnâme’si Üzerine Değerlendirmeler. MUTAD, IV/2, 377-386.
• Akkuş, M.- Zeki, İ. (2016). Târîh-i Beyhakî’ye Göre Selçuklu-Gazneli İlişkisi ve Selçuklu Algısı. USAD. V, 181-204.
• al-Utbı. (1868). Kıtab-ı Yamını. Reynolds, J. (Terc.). London: Harvard College Library.
• Anonim. (1381). Târîh-i Sistân. Bahâr, M. T. (Neşr. ve Tsh.). Safaî, F-Ercümendî, M. (Haz.). Tahran: Moin Yayınevi.
• Anonim. (2008). Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Mağrib. Duman, A-Ağarı, M. (Çev.). Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Avfî, Sedideddin Muhammed (1324). Cevâmiü’l-Hikâyât ve Levâmiü’r-Rivâyât. Bahâr, M. T. (Tash.). Tahran: Kitabhane-i Meclis-i Senâi.
• Bakır, A. (2004). Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler. I, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Barthold, W. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Yıldız, H. D. (Haz.). Ankara: TTK.
• Bayur, Y. H. (1987). Hindistan Tarihi. I, Ankara: TTK.
• Beyhakî, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Kâtib. (1319). Tarih-i Beyhakî. I, Nefisi, S. (Neşr.). Tahran.
• Bosworth, C. E. (2002). Gur. Encyclopedia Iranica, XI, 399-400.
• Bosworth, C. E. (2008). The Early Ghaznavids. The Cambridge History of Iran, IV, New York, 162-198.
• Boswoth, C.E. (1961). The Early Islamic History of Ghur. Central Asiatic Journal, VI/2, 116-134.
• Çetin, A. (2007). Yahya Kazvinî’nin Lubbu’t-Tevârih’inde Selçuklular İle Alâkalı Bilgiler. Gazi Türkiyat. 183-192.
• Duman, A. (2013). Nerşahî’nin Târîhu Buhârâsı. İstanbul: Ayışığı Yayınları.
• Durak, N. (2000). Hindistan’a Kuzeyden Yapılan Seferler. Ankara: ASAM.
• Ebû’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmadeddin İsmail b. Ali el-Eyyûbî. (1740). Takvimü’l-Buldân. Beyrut: Dâr-u Sadr.
• Ebûbekir Tihrânî. (2001). Kitâb-ı Diyarbekrîyye. Öztürk, M. (Çev.). Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları.
• el-Belâzurî, Ebû’l-Hasan Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Davud. (2002). Fütûhu’l-Buldân. Fayda, M. (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erdoğan, C. (2013). Harezm’de Gazneli Hâkimiyetinin Tesisi Ve Altuntaşlar Dönemi. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. L, 143-180.
• Esterabadi, Muhammed Kasım Hinduşah. (t.y.). Târîh-i Firişte. Nasırî, M. R. (Musahhih). İsfehan: Merkez Tahkikat Rayane-i Kâime.
• Fasih Hâfî, Ahmed b. Muhammed. (1384). Mücmel-i Fasihî. I-II, Nasrabâdî, M. N. (Tash.). Tahran: Esâtir.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdü’l-Hay b. ed-Dahhâk b. Mahmud. (1327). Târîh-i Gerdîzî/Zeynü’l-Ahbâr. Mîrza Muhammed Hân Kazvînî. (Tah.). Tahran.
• Güner, A. (2007). Nûh II. İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 33, ss. 228). İstanbul: MEB.
• Hâfız Ebrû. (1349). Coğrafya-yı Hâfız-i Ebrû Kısmet-i Rub’i Horasan: Herat. Mail-i Bünyâd-ı Ferheng. (Haz.). Tahran.
• Hamdullah Müstevfî, Ebû Bekir b. Ahmed b. Nasr Müstevfî Kazvînî. (1387). Târîh-i Güzîde. Abdü’l-Hüseyin Nevâhî. (Tah.). Tahran: Müesseset-ü İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Hândmîr, Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmüddîn Muhammed b. Hâce Celâlüddîn Muhammed. (1333). Târîhu Habibi’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. II. Tahran: Kitabhâne-i Hayyâm.
• Higuchi, T- Barnes, G. (1995). Bamiyan: Buddhist Cave Temples in Afghanistan. Taylor & Francis, Ltd. 282-302.
• Hourcade, B. (1999). Fîrûzkûh. Encyclopedia Iranica, IX, 636-639.
• İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Ali en-Nâsıbî el-Bağdâdî. (2014). İslâm Coğrafyası (Sûrat El-Arz). Şeşen, R. (Terc.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Hordazbih, Ebû’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah b. Hordazbih el-Bağdadî el-Fârisî. (2008). Yollar ve Ülkeler Kitabı (el-Mesâlik ve’l-Memâlik). Ağarı, M. (Çev.). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. (1987). el-Kâmil fi’t-Târih. IX. Özaydın, A. (Çev.). İstanbul: Bahar Yayınları.
• İstahrî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed. (2015). Ülkelerin Yolları (Mesâlikü’l- Memâlik). Ağarı, M. (Çev.). İstanbul: Ayışığı Kitapları. Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. I, Ankara: TTK.
• Merçil, E. (2003). Mahmûd-ı Gaznevî. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 27, ss. 362-365). Ankara: TDV.
• Merçil, E. (2007). Gazneliler Devleti Tarihi. İstanbul: TTK.
• Merçil, E. (2009). Sebüktegin. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 36, ss. 262-263). İstanbul: TDV.
• Mîrhând, Seyyid Hamîdüddîn Muhammed b. Burhânüddîn Hâvendşâh b. Kemâlüddîn. (1338). Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ. IV. Zeryab, A. (Neşr.) Tahran: İntişârât-ı İlmî.
• Mîrhând, Seyyid Hamîdüddîn Muhammed b. Burhânüddîn Hâvendşâh b. Kemâlüddîn. (2017). Ravzatu’s-Safâ (Gazneliler). Göksu, E. (Terc. ve Not.). İstanbul: Kronik Kitap.
• Nazım, M. (1931). The Life And Times of Sultan Mahmud of Gazna. Cambridge.
• Nizâmülmülk, (1982). Siyasetnâme. Köymen, M. A. (Terc.). Ankara: TTK.
• Noorulhak, A. J. (2005). İlk Fetihlerden Gaznelilerin Son Dönemine Kadar Afganistan’ın İslâmlaşma Süreci. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Isparta.
• Öntürk, V. (2018). Târîh-i Sistân. İstanbul: Ayışığı Yayınları.
• Özaydın, A. (1989). Altuntaş el-Hâcib. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 2, ss. 547-548). İstanbul: TDV.
• Raverty, H.G. (1881). Tabakât-ı Nâsırî: A General History of The Muhammadan Dynasties of Asia. I, London: Rivington.
• Sardadver, H. (1308). Tezkire-i Coğrafya-yi Târîh-i İran. Tahran.; 99-115 Sayfaları Arası Aka, İ. (1973). Herat ve Herîrûd Boyu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXVII, 179-192.
• Sümer, F. (1987). Gazneliler Devrinde Büyük Bir Türk Beyi Harizm Valisi Altuntaş. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, L, 109-115.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. (1376). Mecmâü’l-Ensâb. Muhaddis, M. H. (Tash.). Tahran: Müesseset-ü İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Şemsüddin Muhammed el-Musevî, Kitâb-ı Esâhhü’t-Tevârih. Turhan Sultan, nr. 224.
• Şeşen, R. (1992). Buhârâ. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 6, ss. 363-367). İstanbul: TDV.
• Tarzi, Z. (1988). History and Monuments (of Bamian). Encyclopedia Iranica, III, 657-661.
• Uslu, R. (1998). Herat. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 17, ss. 215-218). İstanbul: TDV.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdullah. (1977). Mu’cemü’l-Buldân. IV. Beyrut: Dâru Sadr.
• Yazıcı, T. (1992). Belh. Diyanet İslâm Ansiklopedisi İçinde. (Cilt, 5, ss. 410). İstanbul: TDV.
• Yörükân, Y. Z. (2013). Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.