II. Abdülhamid Döneminde (1876-1909) Ekonomik Sebeplerden Dolayı Meydana Gelen Dış Göçler

Yıl 2021, Sayı: 51, 481 - 506, 31.03.2021

Uğur Bozkurt

Öz

II. Abdülhamid dönemi Osmanlı ekonomisi birçok sebepten dolayı olumsuz yönde etkilendi. Rusya ile yapılan savaşın getirmiş olduğu bütçe açığının yanı sıra ortaya çıkan göç hareketleri kısa sürede ekonominin zarar görmesine sebep oldu. Başta Rusya olmak üzere dış devletlerin Osmanlı toplumundaki nitelikli nüfusla yakından ilgilenmeleri ve içerideki ekonomik sorunlar dış göçleri tetikledi. Özellikle Ermenilerin yoğun olarak dışarıya göçüne tanık olduğumuz bu dönemde vergi yükümlülüklerini yerine getiremeyen kişilerin göç etmesine izin verilmedi. Mali sorumluluklardan ya da izin belgesini almaktan kurtulmak isteyen Gayrimüslim nüfustan bazı kişiler illegal yollardan göç etti. Nitelikli nüfusunu kaybetmek istemeyen Rusya, toplumsal olarak düzenlemeler yaparak işine yarayacak kişileri meskûn hale getirirken niteliksiz nüfusun da Osmanlı topraklarına göç etmesini teşvik etmekteydi. Loris-Melikov ve Dundukov Korsakov, Osmanlı topraklarından gelen göçmenleri iskân ettirmeye çalışırken İngilizler de elçilikleri vasıtasıyla göç hareketlerine müdahil oldu. Osmanlı’nın istihdam alanı oluşturamadığı Harput, Şam, Lübnan ve Suriye gibi bölgelerden birçok Gayrimüslim nüfus dışarıya göç etti. Aynı zamanda göçmenler arasında beklentilerine karşılık bulamadığı için memleketlerine geri dönenler oldu. Osmanlı, göçmenleri niteliklerine göre iskân ettirmeye çalışarak ekonomiye yük olmalarının önüne geçmeye çalıştı. Ancak savaşların ve nüfus hareketlerinin yoğunluk kazandığı bu dönemde ekonomik sorunların önüne geçmek kolay olmadı.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, Osmanlı ekonomisi, göç, Rusya, Ermeniler

Kaynakça

• BOA. ŞD. 1378/9. 1, 2, 3, 4, H. 18-08-1296 (1879).
• BOA, DH. MKT. 1449/8. 1, H. 02-01-1305. (1887); BOA, DH. MKT. 1449/104. 1, H. 04-01-1305. (1887).
• BOA, Y.PRK. A. 5/1. 1, H. 11-10-1305 (1887).
• BOA, BEO.1334/100044.1, H-25-02-1317 (1899).
• BOA, DH. ŞFR.124/116.1. R. 28-12-1300. (1884).
• BOA, DH. MKT. 1434/6. 1, H. 02-11-1304. (1886).
• BOA, DH. ŞFR. 141/98.1, R.24-08-1305. (1889).
• BOA, A. MKT. MHM. 659/28. 1, 2, H. 21-12-1314 (1897).
• BOA, DH. TMIK. M. 36/73. 1-3, H. 26-02-1315 (1897).
• BOA, HR. SFR. 3/484. 30. 2, M. 29-04-1899.
• BOA, DH. MKT. 2555/100. 1, H. 02-08-1319 (1901).
• BOA, DH. MKT. 2718/12. 1, 2, H. 2 -01-1327 (1909).
• BOA, ŞD.2885/18. 2, 3, 4, 5. H. 19-01-1293 (1876).
• BOA, DH. MKT. 1663/92. 1, H. 08-02-1307. (1889).
• BOA, BEO, 315/23602. 1, H. 13-05-1311 (1893).
• Rusya Devlet Tarih Arşivi (Российский государственный исторический архив)
• РГИА, Ф. 565, О. 2, Д. 5355, Л. 1-13. Г. 1881-1882.
• РГИА, Ф. 573, О. 12, Д. 13390, Л. 9. Г.1901.
• Rusya Federasyonu Dış Politika Arşivi (Архив Внешней Политики Российской Федерации)
• АВПРИ, Ф. 180, ПОСОЛЬСТВО В КОНСТАНТИНОПОЛЬ, О. 517/2, Д. 5084, Л. 142-144, Г. 1891-1913.
• Adıgüzel, Y. (2018). Göç Sosyolojisi. Ankara: Nobel Yayınları.
• Dündar, F. (2008). Modern Türkiye’nin Şifresi ittihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Güran, T. (2017). Resmi İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gürün, K. (1985). Ermeni Dosyası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kale, B. (2015). Zorunlu Göçün 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Üzerindeki Etkileri. M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya (Der.). Türkiye’nin Göç Tarihi 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler içinde (s. 155-169). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karpat, H. K. (2017). Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kasaba, R. (2012). Bir Konargöçer İmparatorluk: Osmanlı’da Göçebeler, Göçmenler ve Sığınmacılar. Ortaç, A. (Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Lütfi E. A. (1874). Tarih-i Lütfi. C. II. İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Amire.
• McCarthy, J. (2018). Ölüm ve Sürgün. Sarıkaya, F. (Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbay, R. D. (1998). Kafkasya Ülkeleri ve Kırım’ın Sosyo-Ekonomik-Siyasi Statüleri ve Kısa Tarihleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Ekonomik Araştırma Merkezi Yayınları.
• Saydam, A. (1997). Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Turna, N. (2013). 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürur Tezkereleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Волкова Н. Г. (1974). Этнический состав населения северного Кавказа в XVIII - начале XX века, Москва: Издательство Наука.
• Yakut, Y. (2015). Kırım Tatarları ve Nogayların Osmanlı İmparatorluğu’na Göçleri (1783-1922). M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya (Der.). Türkiye’nin Göç Tarihi 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler içinde (s. 155-169). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Абрамов, В. Ф. (1995). Демократическая практика российского земство, Полис. Политические исследования, № 3, 145-150.
• Akyüz, J. (2008). Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri. BİLİG Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (46), 37-56.
• Beydili, K. (1988). 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler. Belgeler, XIII/17, 365, 434.
• Çelik, G. (1999). Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası. Divan: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, 6, 49-110.
• Çelik, G. (2011). Osmanlı Devleti’nin Balkan Devletleri İle İlişkilerinde Belirleyici Bir Unsur Olarak 1877-1914 Dönemi Nüfus Hareketleri. Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 99-126.
• Kantarcı, Ş. (2002). Van’da Ermeni İsyanı. ERAREN, Ermeni Araştırmaları, 5, 1-15.
• Kılıç, D. (2003). Ermenistan’ın Kuruluşunda Çarlık Rusya’nın Rolü. Ermeni Araştırmaları, 3/11, 67-83.
• Kodaman, B. ve İpek, N. (2000). Balkanlar, Girit ve Kafkaslardan Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Göçmen İskân Birimlerinin Kuruluşu (1878-1912). ERDEM insan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 12/35, 377-417.
• Кумыков, Т.Х. (2001). Проблемы Кавказской войны и выселение черкесов в пределы Османской империи (20-70-е годы XIX века), Нальчик: Эльбрус.
• Küçük C. ve Ertüzün T. (1994). Düyun-ı Umumiyye, TDV İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt X, ss. 58-62). İstanbul.
• Мамонов А. В. (2001). Граф М. Т. Лорис-Меликов: к характеристике взглядов и государственной деятельности, Отечественная история, № 5, 32-50.
• Özcan, B. (2011). 1828-1829 Osmanlı-Rus Harbi’nde Erzurum Eyaletinden Rusya’ya Göçürülen Ermenilerin Geri Dönüşlerini Sağlama Faaliyetleri. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (46), 195-204.