Millî Mücadele Dönemi’nde (1918-1923) Güneydoğu Anadolu’da Kadınlar

Yıl 2021, Sayı: 52, 33 - 68, 30.06.2021

Fahri Özteke

Öz

Türk kadını, Millî Mücadele süresince ülkenin dört bir tarafında erkeklerden geri kalmayarak önemli uğraşlarda bulundu. Demokrasi ve huzur getirme adına Batılı emperyal güçlerin yaptığı haksızlıkları dünyaya duyurmak için tertip edilen mitinglere katıldı. Yaşanılan zulümlere dikkat çekmek için ilgili makamlara protesto telgrafları çekti. Cepheye çeşitli malzemeler taşıyarak ordunun lojistik ihtiyaçlarını karşıladı. Hatta bazı zamanlar düşmanla yüz yüze geldi. Buradan hareketle, söz konusu evrede Güneydoğu Anadolu’daki kadınların bir bölümü de Müdafaa-i Hukuk ruhuna yakışır biçimde vatanın bağımsızlığı için ciddi anlamda gayret gösterdi. Diyarbakır, Kilis, Siirt, Antep ve Urfa’da binlerce kadın, işgallerin kınandığı mitinglerde saf tuttu. Urfa-Viranşehir ve Diyarbakır-Silvan’dan kadınların yolladığı telgraflar bölgedeki milliyetçi kitlenin hissiyatlarına tercüman oldu. Bu sırada Antep’ten Van’a kadar uzanan alanda kadınlara yapılan işkence ve tecavüzler, Batı Anadolu’daki hemcinslerinin yaşadıklarından pek farklı değildi. Bütün bu olup bitenler esnasında gözünü budaktan sakınmayan kimi kadınlar doğrudan cepheye yardıma koştu. Onların bu cesareti erkeklere de örnek teşkil etti. Ulusal direniş yıllarında Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki kadın gayretinin ilk defa bir bütün halinde irdelendiği bu araştırmada, hiç gündeme getirilmemiş veya çok az dillendirilen şahsiyetlere değinildi.

Anahtar Kelimeler

Emperyalizm, Müdafaa-i Hukuk, miting, telgraf, işkence

Women in Southeastern Anatolia during the National Struggle (1918-1923)

Öz

During the National Struggle, Turkish women did not lag behind men all over the country and made important efforts. He participated in the rallies organized to announce the injustices done by the Western imperial powers in the name of bringing democracy and peace to the world. He sent protest telegrams to the relevant authorities to draw attention to the atrocities experienced. It met the logistical needs of the army by carrying various materials to the front. Sometimes he even came face to face with the enemy. From this point of view, some of the women in Southeast Anatolia at this stage also made a serious effort for the independence of the homeland in accordance with the spirit of Defense of Law. Thousands of women in Diyarbakır, Kilis, Siirt, Antep and Urfa took sides at the rallies where the occupations were condemned. Telegrams sent by women from Urfa-Viranşehir and Diyarbakır-Silvan translated the feelings of the nationalist mass in the region. Meanwhile, the torture and rape of women in the area stretching from Antep to Van was not much different from what their fellow women experienced in Western Anatolia. During all this, some women, who did not spare their eyes, rushed to help the front. Their courage set an example for men as well. In this research, in which the women's effort in the Southeastern Anatolia Region was examined as a whole for the first time during the years of national resistance, personalities that were never brought to the agenda or were mentioned very little were mentioned.

Anahtar Kelimeler

Imperialism, Defense of Rights, meeting, telegram, torture

Kaynakça

• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 270, G. 18, 18-1, 18-2.
• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 200, G. 127, s. 1.
• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 578, G. 193, s. 1, 2.
• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 47, G. 13-6, 47-6, s. 1, 2.
• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 24, G. 13-4, 2-2, s. 1.
• ATASE. İSH. Koleksiyonu. K. 566, G. 50, s. 1, 2.
• ATASE. İSH. Albümü-4. Fotoğraf No: 83, s. 41. (EK-2’ye bkz).
• CCA. 2.2.1921, 30-18-1-1/ 2, 33, 12, 73-27, s. 1.
• CCA. 21.10.1920, 30-10-0-0/ 45-291-4, s. 1-5.
• CCA. 28.5.1922, 30-10-0-0/ 45-291-9, s. 1, 2.
• CCA. 11.11.1931. 080-18-01-02/ 24-74-20, s.1.
• CCA. 12.11.1945. 30-18-1-2/109-65-19, s. 1. (EK-7’ye bkz).
• COA. H. 25.08.1328, DH.EUM.THR. , 46-36, s. 3.
• COA. 26.11.1918, HR.SYS. , 2558, 4, s. 1-4.
• COA. 22.5.1335. HR.SYS. 2552, 5, s. 1. (EK-8’e bkz).
• COA. R.11.06.1335. DH.ŞFR. 634, 4, s. 1-3.
• TİTE Arşivi. 1921, FK. 36, G. 24, B. 24. (Fotoğraf için EK-1’e bkz).
• TİTE Arşivi. 03.02.1336. FK. 20, G. 174, B. 174-1. (EK-9’a bkz).
• Akalın, M.C. ve Kürkçüoğlu, C. (2018). Urfa Milli Mücadele Albümü. Şanlıurfa: Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları.
• Akalın, M.C. (2020). Milli Mücadelede Urfa (Anılar-Belgeler). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Akbıyık, Y. (1990). Milli Mücadelede Güney Cephesi (Maraş). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akçura, Y. (1335). Rusya Üserâ Murahhası Yusuf Akçura Bey'in Raporu. İstanbul: Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Orhâniye Matbaası.
• Akgün, S.K. ve Uluğtekin, M. (2009). Birinci Dünya Savaşı Sonunda İskandinavya’dan Sibirya’ya Hilâl-i Ahmer Hizmetinde Akçuraoğlu Yusuf. Ankara: Türkiye Kızılay Derneği Yayınları.
• Arınç, K. (2015). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Tarihi Coğrafyasına Analitik Bir Yaklaşım. (Ed. Serhat Zaman ve Ogün Coşkun), Coğrafyaya Adanmış Bir Ömür Profesör Doktor Hayati Doğanay içinde (s. 257-285). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, No: 1056, Pegem Yayınevi.
• Balak, N. (2016). Naci Balak’ın Kurtuluş Mücadelesi Hatıratı, Urfa’nın Kurtuluşuna Dair Üç Hatırat. (Haz: Müslüm C. Akalın). Ankara: Şürkav Yayınları.
• Baykal, B.S. (1986). Milli Mücadele'de Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Bozan, O. (2016). Milli Mücadele Döneminde Diyarbakır 1918-1923. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Bozarslan, H. (2011). Kürd Milliyetçiliği ve Kürd Hareketi (1898-2000). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce. (Ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil). C. 4, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Büyükoğlu, Y. (2012). Milli Mücadele Döneminde Güneydoğu Anadolu 30 Ekim 1918-20 Ekim 1921. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Cebesoy, F. (1953). Milli Mücadele Hatıraları. İstanbul: Vatan Neşriyatı.
• Çay, A.M. ve Kalafat, Y. (1990). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Kuvay-ı Milliye Hareketleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Çelik, H.H. (2005). Görenlerin Gözü ile Van’da Ermeni Mezalimi. İstanbul: Cedit Neşriyat.
• Çelik, R. (1999). Milli Mücadele Din Adamları. C. 2, İstanbul: Emre Yayınları.
• Çiftçi, İ. (2020). Şanlıurfa’da Turizm, Şanlıurfa Vizyon 2023 Fizibilite Raporu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Şehir Politikaları Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Driault, E. (2003). Şark Mes'elesi Bidayet-i Zuhurundan Zamanımıza Kadar. (Çev. Nafiz). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Ekinci, A. ve Asoğlu, İ. (2018). Meşrutiyet Yıllarında Urfa’da Cemiyetler ve Kulüpler. Osmanlı Urfası. (Ed. Abdullah Ekinci). C. 1, İstanbul: Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Erdeha, K. (1975). Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Goloğlu, M. (2010). Milli Mücadele Tarihi-III Üçüncü Meşrutiyet (1920) Birinci Büyük Millet Meclisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (1989). Milli Mücadele Gaziantep. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Günaydın, A.N. (2019). Milli Mücadelede Sivas 108 Gün (2 Eylül-18 Aralık 11919). Sivas: Sivas Valiliği Yayını.
• Holmes, M.C. (2005). Urfa’da Ermeni Yetimhanesi (1919-1921). (Çev. Vedii, İ.). İstanbul: Yaba Yayınları.
• İnan, A. (1968). Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Jaeschke, G. (1991). Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri. (Çev. Cemal, K.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kaplan, L. (1998). Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1918-1960). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Karabeyeser, M. ve Yenice, T.K. (2019). Gaziantep Cumhuriyet Dönemi Eğitim Yapıları. Mimarlık Planlama ve Tasarım Alanında Araştırma ve Derlemeler. İstanbul: Gece Akademi.
• Karpat, K. (2010). Osmanlı Nüfusu 1830-1914. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Korkusuz, M.Ş. (2009). Cumhuriyet Öncesi Diyarbekir’de Maarif. İstanbul: Kent Işıkları Yayınları.
• Kurnaz, Ş. (1991). Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923). Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mısıroğlu, A. (1976). Kuva-yı Milliyenin Kadın Kahramanları. İstanbul: Sebil Yayınevi.
• Özçelik, İ. (2003). Milli Mücadelede Güney Cephesi Urfa (30 Ekim 1918-11 Temmuz 1920). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
• Öztürk, E. (2016). Gaziantep Müzeleri. Şehr-i Ayntab-ı Cihan Gaziantep. Gaziantep: T.C. Gaziantep Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Redcliffe, V.S. (1881). The Eastern Question. London: Bradbury, Agnew, & Co. , Prınters, Whitefriars.
• Saral, A. H. (1966). Türk İstiklal Harbi: Güney Cephesi. C. 4, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi.
• Sarıhan, Z. (2009). Kurtuluş Savaşı Kadınları. Bursa: Nilüfer Belediyesi Yayını.
• Sarıkoyuncu, A. (2012). Milli Mücadele Din Adamları. C. 2, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Schlicklin, J. (1922). Angora: L’aube de la Turquie Nouvelle (1919-1922). Paris: Berger Levrault.
• Selvi, H. ve Cırık, B. (2020). Millî Mücadelede TBMM’ye Anadolu’dan Çekilen Telgraflar. Ankara: TBMM Basımevi.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi basımevi.
• Şapolyo, E. (1968). İstiklal Savaşı Edebiyatı Tarihi Nesirler ve Şiirler. İstanbul: Ak Kitabevi.
• Tanör, B. (2010). Kurtuluş Kuruluş. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Tansel, A.F. (1998). İstiklal Harbi’nde Mücâhit Kadınlarımız. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Tansel, A.F. (2001). Kurtuluş Savaşı’nda Kadın Askerlerimiz. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Toksoy, A.E. (1939). Milli Mücadelede Mardin. İstanbul: CHP Mardin Halkevi Yayını.
• Toprak, Z. (2017). Türkiye’de Yeni Hayat İnkılap ve Travma 1908-1928. İstanbul: Doğan Kitap.
• Ursavaş, A.S. (2000). Kilikya Dramı ve Urfa’nın Kurtuluş Savaşları. (Çev. Hüseyin, I.). Ankara: Genelkurmay Başkanlığı.
• Uyanıker, F. (2009). Milli Mücadele’de Türk Kadını. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.
• Ünler, A. (1969). Gaziantep Savunması. İstanbul: Kardeşler Matbaası.
• Vêou, P. L. (1937). La Passion de la Cilicie 1919-1922. (Çev. Reşat, G.). (Kilikya Faciaları-Basılmamış Daktilo Metni-Genelkurmay Başkanlığı ATASE Arşivi Kütüphanesi). Paris.
• Vischer, A. (1921). Erlebnisse eines Schweizerarztes bei den Türkischen Nationalisten.
• Yakar, H.İ. ve Pusat, G.Y. (2014). Antep Savunması Hastane Defteri Bir Şehrin Feryadı. Gaziantep: Şehit Kamil Belediyesi Kültür Yayını.
• Yetkin, H. ve Solmaz, M. (1964). Gaziantep Savunmasında Şehit Şahinin Yeri. Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği Yayınları.
• Yetkin, H. (1962). Gaziantep Savaşı Hatıralarından Derlemeler. Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür Yayınları.
• ATAM. (1991). Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri. Ankara.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (1995). Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920). Ankara.
• T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (2013). Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi I. İstanbul.
• T.C. Genelkurmay Başkanlığı. (2009). Türk İstiklal Harbi Güney Cephesi. C. 4, Ankara.
• T.C. Genelkurmay Başkanlığı. (1984). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Dönemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923). Ankara.
• T.C. Milli Savunma Bakanlığı. (1998). Milli Mücadele’de ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kadınlarımız. Ankara. T.C. Milli Savunma Bakanlığı. (1998). Şehitlerimiz Osmanlı-Rus Osmanlı-Yunan Trablusgarp Balkan Birinci Dünya İstiklal Kore Kıbrıs İç Güvenlik. C. 2, Ankara.
• TİTE (1989). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. C. 1-3, Ankara.
• Van’ı Tanıtma ve Tanıtma Cemiyeti (1963). Zeve. Van.
• Akçora, E.Ö. (1988). Bitlis’te Rus-Ermeni Mezalimi ve Bitlis’in Kurtuluşu. Askeri Tarih Dergisi, (23), 27-49.
• Barlas, U. (1959). Doktor Fahri Çan’ın Gaziantep Savaşı Hatıraları. Gaziantep Kurtuluş Dergisi, 2(17), 6-20.
• Bayburt, D. (2010). Milli Mücadele Dönemi’nde Süryaniler. Gazi Akademik Bakış Dergisi, 3(6), 45-72.
• Bozan, O. (2019). İzmir’in İşgaline Mardin ve Çevresinden Tepkiler. Düsbed, (23), 30-42.
• Bozan, O. (2021). Millî Mücadele Döneminde Silvan Kamuoyu, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, (13), 55-73.
• Bulut, F. (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tehlikeli Bir Miras: “Frengi”. Tarih Okulu, (3), 109-123.
• Demir, Ş. (2020). Hatıralarla Milli Mücadele'de Urfa. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (24), 243-270.
• Güvendik, H. (1964). İstiklal Harbi Notları. Türk Silahlı Kuvvetleri Maluller Dergisi, (52), 19-28.
• Obuz, Ö. (2017). Milli Mücadeleye “Şark”tan Bir Destek: Siirt Örneği. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (27), 264-276.
• Onuk, T. (2004). Osmanlı Geç Döneminde Kültür, Kadın ve Sanat. Bilge Dergisi, (41), 4-14.
• Özdemir, N. (2020). Milli Mücadele Dönemi Mitinglerinde Türk Kadını. Belgi Dergisi, (21), 1-22.
• Özer, A. ve Yıldız, İ. (2018). Antep Savunması ve Kahramanlarının Plastik Sanatlara Yansıması. Social Science Development Journal, 3(13), 569-586.
• Özteke, F. (2021). Birinci Dünya Savaşı’ndan Milli Mücadele’ye Lice Kazası. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi. 16(31), 197-220.
• Pınar, M. (2020). Suriye’de Yeni Bir Hoybun Hareketi ve İtalya Faktörü (1930-1935), Düsbed, (24), 129-147.
• Sağ, V. (2001). Tarihsel Süreç İçerisinde Türk Kadını ve Atatürk. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(1), 9-23.
• Selvi, H. ve Cırık, B. (2014). Milli Mücadelede Bitlis ve Çevresi (1918–1921). Akademik İncelemeler Dergisi, 9(1), 205-231.
• Şahingöz, M. (1995). Millî Mücadele Esnasında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yapılan Millî Birlik ve Beraberlik Mitingleri. Atam Dergisi, 11(32), 417-432.
• Turgut, B. (2015). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Amerikan Bord Misyonerlerinin Urfa’daki Faaliyetleri. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(1), 191-220.
• Türkmen, Z. (2000). Mustafa Kemal Paşa ve Yıldırım Ordular Grup Komutanlığı. Atam Dergisi, 16(47), 395-419.
• Asker, A. (2014). Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Esirleri Konusunda Bazı Tespitler. 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak Uluslararası Sempozyum 20-21 Kasım 2014 Tam metin içinde (s. 543-576)
• Ergül, H.F. ve Erdolu, F. (2006). Cumhuriyete Kadar Türk Hâkimiyeti Dönemlerinde Mardin’de Eğitim ve Eğitim Kurumları. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri. Tam metin içinde (s. 489-501).
• Yetişgin, M. (2015). Osmanlı Çöküş Sürecinde Güney Bölgesine Yönelik Paylaşım Projeleri. Millî Mücadele’de Güney Bölgesi Sempozyumu 2013, Tam metin içinde (s. 715- 743).
• Hâkimiyet-i Milliye (6 Şubat 1920). (7), s. 4.
• Hâkimiyet-i Milliye (6 Mart 1921). (125), s. 2
• Hâkimiyet-i Milliye (12 Ağustos 1921). (259), s. 1
• Cumhuriyet (29 Haziran 1972). (7298), s. 5.
• TBMM Gizli Zabıt Cerideleri. (1985). İçtima: 1, Celse: 4, C. 1, 24 Nisan 1336, Ankara: Türkiye İş Bankası.
• Çelik, A. (2019). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Siirt Sancağının İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siirt.
• Tezcan, C. (2005). Tekâlif-i Harbiye ve Tekâlif-i Milliye Örneklerinde Savaş Dönemleri Mali Politikaları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/genel_kurul.cl_getir?pEid=85083 (Erişim Tarihi: 20.02.2021).
• https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-80694/kurtulus-savasinda-urfa.html (Erişim Tarihi: 27.02.201).
• https://www.kirchenzeitung.ch/article/die-schweiz-und-armenien-8240 (Erişim Tarihi: 6.3.2021).
• https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d17/c004/tbmm17004077ss0023.pdf (Erişim Tarihi: 7.3.2021).
• http://mardinhaber.com.tr/haber-mill-mucadelede-mardin-in-kahramanlIk-oykusu-7080.html (Erişim Tarihi: 11.3.2021).
• https://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/meclis_acilis.html (Erişim Tarihi: 13.3.2021).
• https://www.telgraf.net/haber/gaziantepin-adsiz-kahramanlarindan-yirik-fatma-haberi-90286.html (Erişim Tarihi: 27.3.2021)
• https://www.gaziantep.bel.tr/tr/etkinlikler/kadin-sehitler-aniti-acildi (Erişim Tarihi: 30.3.2021) (Anıta ait fotoğraflar için EK-3’e bkz.).
• https://www.gaziantep.bel.tr/tr/birimler/kultur-ve-turizm-daire-baskanligi (Erişim Tarihi: 1.4.2021) (Şehit kadınların mezarlarının yer aldığı fotoğraf için EK-4’e bkz).
• http://www.gapgundemi.com/yazar-kurtulus_savasimizin_iki_ahraman_kadini-754.html (Erişim Tarihi: 4.4.2021). (Kız Fatma’nın fotoğrafı için EK-5’e bkz).
• https://www.ilhamipektas.com/tarihimizin-gizli-kahramanlarindan-meryem-atmaca/ (Erişim Tarihi: 6.4.2021). (Meryem Atmaca’nın fotoğrafı için EK-6’ya bkz).