1958 İhtilali Sonrası Irak’ın Kuzeyinde Yaşanan Gelişmeler ve Albay Şevvaf İsyanı’nın Türkiye’ye Yansımaları (1958-1959)

Yıl 2021, Sayı: 54, 483 - 514, 31.12.2021

Aydın Yiğit

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1052715

Öz

1921 yılında kurulan Irak Krallığı, General Kasım ve arkadaşları tarafından 14 Temmuz 1958 tarihinde gerçekleştirilen ihtilal ile devrilmiş ve ülkede Cumhuriyet ilan edilerek “Irak Cumhuriyeti” kurulmuştur. Ülkenin başında bulunan Kral II.Faysal, Veliaht Abdullah ve Başbakan Nuri Sait Paşa olaylar sırasında öldürülürken, yönetime General Abdülkerim Kasım hakim olmuştur. Komünistler ile Kürtlere dayanarak ülkeyi yönetmeye çalışan General Kasım, içlerinde yakın arkadaşlarının da bulunduğu milliyetçileri ise tasfiye etmeye ve sindirmeye başlamıştır. Bu durum, Komünist-Kürt İttifakı’nın doğup özellikle Irak’ın kuzey bölgelerinde etkin olmaya çalışmalarına yol açarken, milliyetçiler başta olmak üzere ülkenin pek çok kesimi tarafından tepkiye karşılanmıştır. Bu tarz bir yönetim anlayışıyla hareket eden General Kasım ve desteklediği Kürt-Komünist İttifakı ise önce Kerkük’te 24-26 Ekim Olaylarının, ardından da Musul’da Albay Şevvaf İsyanı’nın çıkmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla bu çalışmada, 14 Temmuz 1958 İhtilali neticesinde özellikle Irak’ın kuzeyinde yaşanan gelişmeler, şiddet olayları ve gerek Irak içinde gerekse uluslararası arenada doğurduğu sonuçlar ağırlıklı olarak Türk basınına yansıdığı şekliyle ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Irak, Musul, Abdülvahap el- Şevvaf, Kürtler, Komünistler, Türkmenler

Developments in the North of Iraq After the 1958 Coup D'état and the Reflections of the Colonel Şevvaf Uprising on Turkey (1958-1959)

Öz

The Kingdom of Iraq, which was established in 1921, was overthrown in a military coup on the 14 of July 1958 by General Kasım and his friends. Following this, through declaring a republic, the Republic of Iraq was established. After King Faisal II, Crown Prince Abdullah and Prime Minister Nuri Said Pasha, rulers of the country were killed during the incidents, General Abdulkerim Kasım dominated the administration. Trying to rule the country in cooperation with communists and the Kurds, General Kasım began to purge and intimidate the nationalists who also included his close friends. While this situation led to the birth of the Communist-Kurdish Alliance and their efforts to be effective especially in the northern regions of Iraq, it was met with a negative reaction from many parts of the country, especially from the nationalists. Employing such a method of rule General Kasım and the Kurdish-Communist Alliance he supported resulted in the 24-26 October Incidents in Kirkuk and then the Colonel Şevvaf Uprising in Mosul. In this study the attempt is made to show, primarily from the Turkish press, the developments especially in the north of Iraq resulting from the 14 of July 1958 coup d'état, the violence and its consequences both in Iraq and in the international arena.

Anahtar Kelimeler

Iraq, Mosul, Abdülvahap al-Şevvaf, Kurds, Communists, Turkmens

Kaynakça

• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA.), 30..1.0.0/ 123.790..3. (10.03.1959).
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi [T.B.M.M. ZC.] (1959). d.XI, c.7, (28 Şubat 1959), Ankara: T.B.M.M. Matbaası.
• Akçora, E. (2006). Cumhuriyetten Günümüze Türk-Irak İlişkileri ve Türkmenler. İkinci Orta Doğu Semineri Dünden Bugüne Irak (27-29 Mayıs 2004 Bildiriler I) Tam Metin içinde (s.21-52).
• Arı, T. (2004). Geçmişten Günümüze Orta Doğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Bilgin, M.S. (1992). Barzani. İstanbul: Fırat Yayınları.
• Hürmüzlü, E. (2003). Türkmenler ve Irak. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları.
• Koçak, N. (1999). Kerkük Katliamı. Kardaşlık, 1 (3), Temmuz-Eylül 1999, 24-25.
• Kutschera, C. (2001). Kürt Ulusal Hareketi. Başkaya, F. (Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Nakip, M. (2007). Kerkük’ün Kimliği. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Pamukçu, E. (1991). Kerkük Katliamı ve Kürt Senaryoları. Kerkük, 2 (5), Temmuz 1991, 5-7.
• Saatçi, S. (1996). Tarihi Gelişim İçinde Irak’ta Türk Varlığı. İstanbul: Tarih Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları.
• Talabanî, N. (2005). Kerkük Bölgesi’nin Araplaştırılması. Avşar, Z. (Çev.), İstanbul: Avesta Yayınları.
• Turan, Ö. (1996). Irak’ın Milletler Cemiyetine Girerken Yayınladığı Deklarasyonda ve Anayasalarında Türk ve Diğer Azınlıkların Hakları. Avrasya Dosyası (Kuzey Irak Özel), 3 (1) (İlkbahar 1996), 23-36.
• Yakuboğlu, E. (1976). Irak Türkleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Yılmaz, H. (2003). Irak’ın Gizlenen Gerçeği: Türkmenler. Stratejik Analiz Dergisi, 4 (37), Mayıs 2003, 23-35.
• Hakkı, P. (2007). Yeni Irak Anayasası’nın Getirdiği Sistem. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yılmaz, S. (2005). Irak Türkmenlerine Yapılan Katliamlar ve Bunun Türk Kamuoyuna Yansımaları (1924-1959). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi / Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• “Irak’ta Türkçe Konuşmak Yasak Edildi”. Milliyet, 25.04.1959.
• 3 Bin Iraklı İhtilâlci Türkiyeye İltica Etti. Son Posta, 11.03.1959.
• Abdüsselâm Arif Dün Tevkif Edildi. Hürriyet, 05.11.1958a.
• Abdüsselâm Arif Irak’ta Neler Yapmak İstemiş. Son Posta, 15.11.1958.
• Akbaş, T. (1958). Kürtler İsyana Kışkırtılıyor. Hadiselere Tercüman, 13.11.1958.
• Ankaradaki Iraklı Türkler A.Menderes’e Telgraf Çekti, Son Telgraf, 09.11.1958.
• Araplar Arasında Nümayiş Düellosu. Son Posta, 13.03.1959.
• Arcayürek, D. (1963). İhtilâlcilerin Avukatı İfşa Ediyor: “Musul Ayaklanmasından Sonra Kerkükte Türkler de Öldürüldü”. Cumhuriyet, 14.02.1963.
• Aytek, Y. (1974a). Irak Türkleri ve Barzani (1). İstanbul, 30.03.1974.
• Aytek, Y. (1974b), Irak Türkleri ve Barzani (2). İstanbul, 31.03.1974.
• Aytek, Y. (1974c). Irak Türkleri ve Barzani (3), İstanbul, 01.04.1974.
• Aytul, T. (1959). İhtilâlden Sonra (2). Milliyet, 10.08.1959.
• Bağdat Elçimiz Irak’tan İlticalar Hakkında General Kasımla Konuştu. Hürriyet, 30.04.1959.
• Bağdat Paktı Ne Olacak?. Cumhuriyet, 15.07.1958a.
• Bağdat’da Nümayişler İki Gündür Devam Ediyor. Hadiselere Tercüman, 07.11.1958.
• Başvekil Kasım Irakta Duruma Hâkim Oldu. Hürriyet, 06.11.1958.
• Bazı Iraklılar Türk Sınırında Çadır Kuruyor. Hürriyet, 10.03.1959a.
• Bellisar, M.F. (1959). Iraktaki Huzursuzluk. Hürriyet, 05.05.1959.
• Bir Türk Kerkük’ü Dokuz Saat İçinde Terke Mecbur Edildi. Vakit, 12.11.1958.
• Coşar, Ö.S. (1958a). Irak Dahilî Harbe mi Giriyor?. Cumhuriyet, 07.11.1958.
• Coşar, Ö.S. (1958b). Irak’ın Bize Notası!. Cumhuriyet, 20.11.1958.
• Coşar, Ö.S. (1958c). Türkiye Dışı Türkler. Cumhuriyet, 11.11.1958.
• Coşar, Ö.S. (1959). Bastırılan İhtilal, Cumhuriyet, 11.03.1959.
• Dışişleri Bakanlığının Bildirisi, Ulus, 12.03.1959.
• Dün Irakta Hükûmet Darbesi Yapıldı N.Sait Paşa ve Abdulilah Öldürüldü. Son Telgraf, 15.07.1958.
• Evsal, V. (1958). Irakta Türklerin Acıklı Durumu. Cumhuriyet, 13.11.1958.
• Genç Kral Faysal’ın da Öldürüldüğü Anlaşıldı. Hadiselere Tercüman, 17.07.1958.
• General Tabakçalı Kurşuna Dizilecek. Cumhuriyet, 17.09.1959.
• Gl.Kasım Ordudan Endişe Ediyor. Milliyet, 14.12.1958.
• Hariciye Vekâletinin Bir Tebliği. Son Telgraf, 12.03.1959.
• Irak Ataşesi İdam Haberlerini Yalanlıyor. Milliyet, 06.01.1959.
• Irak Başvekilinin Basın Toplantısı. Vakit, 28.07.1958.
• Irak Bir Türkü Hudud Dışı Etti. Cumhuriyet, 12.11.1958.
• Irak Dün Bize Bir Nota Verdi. Milliyet, 19.11.1958.
• Irak Hükûmeti Kerkükteki Türklere Baskı Yapıyor. Hadiselere Tercüman, 06.11.1958.
• Irak İhtilâl Hükûmeti Rusya ile Anlaşıyor. Son Telgraf, 19.07.1958.
• Irak İhtilâl Liderleri Arasında İhtilâf. Son Posta, 01.10.1958.
• Irak Komünist Bloka Kayıyor. Milliyet, 19.03.1959.
• Irak Konsoloslukların Kapatılmasını İstiyor. Vakit, 19.11.1958.
• Irak Nezdinde Teşebbüse Geçtik. Milliyet, 20.11.1958.
• Irak Tarafsız Bir Siyaset Güdecekmiş. Son Telgraf, 28.07.1958.
• Irak ve B.Trakya’dan Yurda İlticalar Artıyor. Akşam, 17.12.1958.
• Irak, Kerkük ve Musul Konsolosluklarımızı Kapatmamızı İstedi. Son Posta, 19.11.1958.
• Irak’da Yeni Bir Komplo. Yeni Sabah, 09.12.1958.
• Irak’ta Bozguna Uğrayan Âsiler Suriye’ye Kaçıyor. Hürriyet, 12.03.1959.
• Irak’ta Çarpışma Devam Ediyor. Milliyet, 11.03.1959.
• Irak’ta Durum Gergin. Akşam, 07.11.1958.
• Irak’ta Durum Gergin. Cumhuriyet, 07.11.1958.
• Irak’ta Durum Karışık. Bağdat İle Kahire’nin Arası Açılıyor. Hürriyet, 11.03.1959.
• Irak’ta Dün 17 Kişi İdam Edildi. Hürriyet, 21.09.1959.
• Irak’ta Geçici Bir Anayasa İlân Edildi. Vatan, 28.07.1958.
• Irak’ta İhtilâl Gittikçe Genişliyor. Hürriyet, 10.03.1959b.
• Irak’ta İhtilâl Oldu. Hürriyet, 15.07.1958a.
• Irak’ta Kanlı İhtilâl. Son Posta, 15.07.1958a.
• Irak’ta Kızıl Nüfuzu Artıyor. Milliyet, 05.01.1959.
• Irak’ta Türk Düşmanı Unsurlar Faaliyette. Milliyet, 13.11.1958.
• Irak’ta Türklerle Kızıllar Arasında Çarpışma. Son Posta, 13.01.1959.
• Irak’ta Umumî Af. Son Posta, 08.09.1958.
• Irak’ta Vaziyet Karışıyor. Milliyet, 06.11.1958.
• Irak’ta, Türklere Baskı Yapılıyor. Ulus, 19.03.1959.
• Irak’taki Türk Konsoloslukları. Hürriyet, 20.11.1958.
• Irak’tan İltica Edenler Bin’i Buldu. Milliyet, 30.04.1959.
• Irak’tan Kitle Halinde İlticalar Devam Ediyor. Son Posta, 29.04.1959.
• Iraklı 700 Mülteci Doğu Anadolu’ya Yerleştirilecek. Akşam, 29.04.1959.
• Iraklı Liderler Arasında İhtilâf Baş Gösterdi. Milliyet, 13.09.1958.
• Irakta Dün Sabaha Karşı İhtilal Çıktı. Cumhuriyet, 15.07.1958b.
• Irakta İhtilâlin İkinci Günü. Son Posta, 16.07.1958.
• Irakta Yeni Bir Askerî Ayaklanma Oldu. Son Posta, 09.03.1959.
• Irakta Yeni Karışıklıklar. Son Posta, 06.11.1958.
• Iraktaki Türkler İçin Bir Tek Çare Kalıyor: Göç. Akşam, 26.04.1959.
• İhtilâl Hükûmeti Anlaşma Zemini Arıyor. Son Posta, 20.07.1958.
• İhtilalciler Bağdat Paktına Muhalif. Hürriyet, 15.07.1958b.
• İstanbuldaki Kerkük Türkleri Kürt Tecavüzünü Tel’in Ettiler. Hürriyet, 08.11.1958.
• İsyan Bastırıldı Şavvaf Öldürüldü. Milliyet, 12.03.1959.
• Kasım İhtilâl Arkadaşını Irak’tan Attı. Milliyet, 01.10.1958.
• Kerkük Kürtleri Türklere Saldırdı. Hadiselere Tercüman, 05.11.1958.
• Kerkük Olayları Ankarada Alâka ile Takip Ediliyor. Hürriyet, 07.11.1958.
• Kerkük Olayları Etrafında Irak Sefaretinin Tavzihi. Cumhuriyet, 15.11.1958.
• Kerkük Türkleri Hakkında Irak’tan Malumat İstedik. Son Posta, 07.11.1958.
• Kerkük Türkleri Kızıl Kürtlerle Çarpıştı. Bir Türk Binbaşısı Öldü. Son Posta, 05.11.1958.
• Kerkük Türkleri Yine Tecavüze Uğradılar. Hürriyet, 09.11.1958.
• Kerkük’te Durum Hâlâ Karışık. Hadiselere Tercüman, 08.11.1958.
• Kerkük’te Komünistler ATA’mızın Fotoğrafını Parçaladılar. Hadiselere Tercüman. 09.11.1958.
• Kerkük’te Kürtler Yine Türklere Saldırdılar. Milliyet, 09.11.1958.
• Kerküklü Türkler Can ve Mallarının Emniyet Altına Alınmasını İstiyorlar. Vakit, 06.11.1958.
• Kerküklü Türkler Hicrete Zorlanıyor. Son Posta, 10.11.1958.
• Kerküklü Türklere 5 Bin Kürt Saldırdı… . Hürriyet, 05.11.1958b.
• Kerküklü Türklerin Müracaatı. Cumhuriyet, 06.11.1958.
• Kerkükte Askerî Tedbir Alındı. Akşam, 08.11.1958.
• Kerkükte Türklerle Komünistler Çarpıştı. Son Posta, 15.03.1959.
• Kerkükteki Yeni Çarpışmalarda Altı Kişi Öldü. Cumhuriyet, 13.01.1959.
• Kızıldemir, V. (1964a). Türklere Karşı (13). Cumhuriyet, 13.01.1964.
• Kızıldemir, V. (1964b). Türklere Karşı (14). Cumhuriyet, 14.01.1964.
• Kuzey Irak’ta Dün Ayaklanma Oldu. Cumhuriyet, 09.03.1959.
• Kuzey Irakta Yaşayan Türkler Sınırı Geçip Bize İltica Ediyorlar. Vatan, 29.04.1959.
• Kürtler Türkler İle Çarpıştı. Milliyet, 05.11.1958.
• Kürtler, Kerkük Türklerine Dün Yine Saldırdılar. Vakit, 09.11.1958.
• Melik, H. (1958). Barzani ve Kürtler (6). Yeni İstanbul, 07.06.1958.
• Musul Şehri Bombalandı. Yeni Sabah, 10.03.1959.
• Musul ve Basrada Nümayişler Oldu. Milliyet, 20.12.1958.
• Nasır İhtilal Hükûmetini Tanıdı. Son Posta, 15.07.1958b.
• Neftçi, Nermin. (1958a). Kerkük’ten Geliyorum: Irak Anayasası Türkleri Tanımıyor. Yeni Sabah, 10.12.1958.
• Neftçi, Nermin. (1958b). Kerkük’ten Geliyorum: Kerkükteki Son Olaylar ve Türklerin Kaderi, Yeni Sabah, 18.12.1958.
• Neftçi, Nizamettin. (1958). Iraktan Geliyorum: Irak Türklerini Bekliyen Katliâm Tehlikesini Gözden Uzak Tutmamalıyız! (4). Cumhuriyet, 20.12.1958.
• Peremeci, B. (1958). Irak Ne Yaptığını Bilmiyor. Akşam, 13.11.1958.
• Suriye’ye Sekiz Bin Irak’lı Âsi İltica Etti. Yeni Sabah, 13.03.1959.
• Us, A. (1958a). Kerkük Hadisesi. Vakit, 08.11.1958.
• Us, A. (1958b). Kürt Tahrikçiliği, Vakit, 11.11.1958.
• Us, A. (1959). Musul İsyanının Bastırılması…”, Vakit, 14.03.1959.
• Yakuboğlu, E. (1963). General Kasım, Bir Türk Ailesini Bütün Fertleri ile Ortadan Kaldırıyordu, Yeni İstanbul, 18.02.1963.
• Yarım Milyon Türkün Mukadderatı İle Yakından Alakadar Oluyoruz. Vakit, 07.11.1958.
• Yazman, S. C. (1958). Irak’ta Üvey Evlât Muamelesi Gören: Kerkük’teki Türkler. Hürriyet, 09.12.1958.
• Yeni Irak Başvekili Konuştu. Hadiselere Tercüman, 28.07.1958.