Hayvan Sembolizminin Anadolu Türk Kilimlerine Yansımaları

Yıl 2022, Sayı: 55, 40 - 55, 30.04.2022

Hacer Arslan Kalay

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1111577

Öz

Türk sanatında süsleme çeşitliliği (sembolik, figürlü, mimari, yazılı, kozmik gibi) oldukça fazladır. Doğa, Türk süsleme sanatlarında bir sanat söylemi olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Doğa içinde yer alan insan, hayvan ve bitki türleri, sanatın söyleminde fiziksel özelliklerine atfedilen anlamlar ön plana çıkarılarak uygulanmış ve bir kültür kimliği vasfıyla yaşatılmıştır. Bu dinamik için de var olan insan ve hayvan tasvirlerini konu alan figürlü süslemeler Türk sanatında yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır. Figürlü süsleme gruplarından biri olan hayvan motiflerini kapsayan bu çalışmanın amacı, hayvan sembolizminin Anadolu kilimlerindeki yansımalarına değinmektir. Bu amaçla hayvan motiflerinin Türk sanatındaki gelişiminden bahsedilerek, Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dokunmuş kilimlerde uygulanan hayvan motiflerine değinilmiştir. Ikincil verilerden faydalanılarak ortaya çıkarılan çalışma bu anlamda yapılacak çeşitli araştırmalara örnek teşkil edecek niteliğe sahiptir. Çalışma sonucunda hayvan sembolizminin, başta Orta Anadolu olmak üzere, Anadolu’nun hemen hemen bütün yörelerinde uygulandığı görülmüştür. Hayvan motifleri kilimlerde genellikle tek başına bir ana motif olarak uygulanmazken daha çok ana motifi koruyucu bir role sahip oldukları görülmektedir. Bu bağlamda daha çok bordürlerde ve ana motifin etrafında uygulanan hayvan motifleri ile karşılaşılmıştır. Yine çalışma sonucunda, hayvan motiflerinin yöreden yöreye kompozisyon olarak küçük farklılıklar gösterdiği ancak anlam yükü açısından benzer özelliklere sahip oldukları ve genellikle korunma amaçlı uygulandıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hayvan sembolizmi, dokuma, kilim, figürlü süsleme, Türk sanatı

Reflections of Animal Symbolism on Anatolian Turkish Rugs

Öz

Ornamentation diversity (symbolic, figural, architectural, written, cosmic) is quite rich in Turkish art. Nature has been widely used as an artistic discourse in Turkish decorative arts. The human, animal and plant species in nature are applied by bringing the meanings attributed to their physical characteristics to the forefront in the discourse of art and have been kept alive as a cultural identity. Figurative ornaments, which are about human and animal depictions that exist for this dynamic, are common in Turkish art.The aim of this study, which includes animal patterns, one of the figurative ornament groups, is to touch upon the reflections of animal symbolism on Anatolian rugs. For this purpose, the development of animal patterns in Turkish art was addressed, and animal patterns applied on rugs woven in various regions of Anatolia were mentioned. The study, which has been introduced by making use of secondary data is qualified to set an example for various studies to be conducted in this field. As a result of the study, it was observed and apprehended that animal symbolism was applied in almost all regions of Anatolia, especially in Central Anatolia. While animal patterns are not generally applied as the main and exclusive pattern on rugs, it is seen that they have been attributed a protective role rather than being the main pattern per se. In this context, animal patterns applied on borders and surrounding the main pattern were encountered in general. Nevertheless, as a result of the study, it was determined that animal patterns differ slightly from region to region in terms of composition, but they had similar features in terms of weight of sense and were generally applied for protection purposes.

Anahtar Kelimeler

Animal symbolism, weaving, rug, figurative embroidery, Turkish arts

Kaynakça

• Alsan, Ş. (2005). Türk mimari süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri (Tez No. 209887) [PhD Thesis, Marmara University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Arslan, M. (2019). Tarihsel süreç içerisinde Türk kilimlerinin teknik ve desen özelliklerinin incelenmesi (Tez No. 560425). [Master's Thesis, Beykent University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Arslan Kalay, H. (2015). Eskişehir Arkeoloji Müzesi’nde bulunan düz dokumalar (Kilimler),( Tez No. 425691). [PhD Thesis, Yüzüncü Yıl University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ateş, M. (1996). Mitolojiler semboller ve halılar, Net Turistik Publications.
• Aytaç, S. (1995). Yağcıbedir ve Yörük halıları, Sanatsal Mozaik 1, 52-58.
• Bakan, G. (2008). The analysis of symbols ın Anatolian rugs and carpets to present from visual communicatıon perspective. (Tez No. 220568). [ Master's Thesis, Yeditepe University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Baraz, N. (2000). Eskişehir’in halk bilimsel değerleri, Eskişehir: Anadolu University Publications.
• Bayraktaroğlu, S. (1991). Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün halı-kilim tesbit ve tescil çalışmaları, VIII. Vakıf haftası kitabı, Publications of the General Directorate of Foundations, 195-206.
• Burhanlı, Ş. (2018). Muş-Malazgirt’te halı ve kilim geleneği. (Tez No. 506420). [Master's Thesis), Marmara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Çetindağ, Y. (2002). Türk kültüründe hayvan ve bitki motifinin seyri, Encyclopedia of Türkler, 4(4), 171-182.
• Çoruhlu, Y. (1990). İslamiyet’in kabulünden sonraki Türk Sanatında hayvan üslubunun izleri. Journal of Doğu Türkistan’ın Sesi, 7(26),11-15.
• _________. (1992). Erken devir Türk sanatındaki hayvan tasviri geleneğinin Uygurlardaki devamı üzerine notlar. Turkish Culture Studies, Present to Prof. Dr. Muharrem Ergin, Ankara, 28(1-2), 357-363.
• _________. (1993). İslamiyet’ten önceki Türk sanatında hayvan mücadele sahneleri”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar. Present to Güner İnalca, H.U. Faculty of Literature, 117-141.
• _________. (1995). Türk sanatında hayvan sembolizmi, Seyran Publications.
• _________. (2007). Erken devir Türk sanatı, Kabalcı Publishing House.
• Darçın, İ. (2019). Sivrihisar kirkitli düz dokumalarının teknik, motif, kompozisyon özellikleri ve yeni tekstil tasarımlarında değerlendirilmesi. (Tez No. 547778). [Master's Thesis, Gazi University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Deniz, B. (2000). Türk dünyasında halı ve düz dokuma yaygıları, Atatürk Cultural Center Presidency Publications.
• _______. (2013). Anadolu-Türk halı ve düz dokuma yaygılarında bazı motiflerin isimlendirilmesi. Journal Of Akdeniz Sanat, 3(5), 51-68.
• Diler, A. and Gallice, M. A. (2018). Kilimin sembolleri, Alpha Publishing Distribution.
• Erbek, M. (2002). Çatalhöyük’ten günümüze Anadolu motifleri, Ministry of Culture Publications.
• Ertuğrul, Ö. (1990). Çeşitli uygarlıklardan bugüne Anadolu kültüründe burçlar, Türkiyemiz, 60, 14 – 19.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1990). Binlerce yıllık Anadolu toprağında yaşayan geçmiş, Türkiyemiz, 61, 24 – 28.
• Gadanaz, A. (2007). Balıkesir Yüncü Yörükleri havsız kirkitli dokumaları, I. International Turkish Hand Weaving Congress (01-02 Kasım 2007, Konya), Selçuk University, Seljuk Studies Center Presidency Publications, 44-50.
• Göçer, D. (2017). Hacıbektaş Müzesinde bulunan düz dokumalar. (Tez No. 490824). [Master's Thesis, Yüzüncü Yıl University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Göksel, M. (2019). Kütahya İline ait düz dokuma (cicim ve zili) örnekleri, (Tez No. 573498). [Master's Thesis, Gazi University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Gümüş, D. (2015). Aksaray düz dokuma yaygıları (kilim, cicim, zili), (Tez No. 396134). [Master's Thesis, Gazi University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Grabar, O. (2004). İslam sanatının oluşumu, (N. Yavuz, trans.), Kanat Kitap Publications (Original work Published 1973).
• İlden, S. (2012). Türk ikonografisinde kartal motifi. Scientific Pedagogical Journal, 15, 42-53.
• İnci B. and Çiçek D. (1991). Türk tezyini sanatlarında motifler. Kubbealtı Academy Culture and Art Foundation Publications. Kaplanoğlu, M. (2010). Ardahan Yöresi düz dokumaları, (Tez No. 263859). [Master's Thesis, Atatürk University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Karahan, R. (2007). Dünden bugüne Hakkâri kilimleri, Ministry of Culture and Tourism Publications.
• Kavas, S. (2014). Geçmişten günümüze Mut, Sivrihisar, Emirdağ kilimlerinde yaşam sembolleri, (Tez No. 380662). [Master's Thesis, Marmara University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kemer, G. (2019). Niğde İli Kızılca Kasabası düz dokuma yaygıları ve güncel tasarımlarda kullanımı, (Tez No. 538522). [Master's Thesis, Gazi University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Mülayim, S. (1993). Hun Süvarisi. Thema Larousse, Milliyet Publications, 190.
• Mülayim, S. and Ülkü, C. (1993). Hayvan figürü. Thema Larousse, Milliyet Publications, 228.
• Morris, D. (1999). Koruyucu tılsımlar, (M. Harmancı, Trans.), İnkılap Publishing House (Original ork published 1999).
• Oyman, N. R. (2019). Bazı Anadolu kilim motiflerinin sembolik çözümlemesi. Journal of Arış, 14,4-22.
• Ögel, B. (1988). İslamiyet’ten önce Türk kültür ve tarihi: Orta Asya kaynak ve buluntularına göre, Turkish Historical Society Publications.
• Öney, G. (1988). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları, Printing II, İş Bankası Publications.
• Ölmez, F. N. (2009). Death symbolism in Turkish weavings, Art-E, 3(2), 1-15.
• Özkartal, M. (2012). Türk destanlarında hayvan sembolizmine genel bir bakış (Dede Korkut kitabı’ndan örnekler). Millî Folklor, 24(94), 58-71.
• Soysaldı, A. ve Gök, E. Ç. (2020). Türk kumaşlarında görülen ay-yıldız motifi. Milli Folklor, 16(126), 136-152.
• Sürür, A. (1992). Türk tekstil sanatlarında kuş motifi, IV. International Turkish Folk Culture Congress Proceedings, Maddi Kültür, 5, 203-210.
• Tanrısal, M. (1997). Türk ve Navaho halılarının dili. Journal of Arış, 1(1), 94-107.
• Taş, E. (2009). Malatya Müze’sinde bulunan düz dokumalar, (Tez No. 257403). [PhD Thesis, Yüzüncü Yıl University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Topçulu, S. (2016). Tokat/Zile ve çevresindeki havlı ve düz dokumalar. (Tez No. 428211). [Master's Thesis, Atatürk University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ünaldı, V. (2008). Bardız Kilimciliği Projesi kapsamında yöre kilimciliğinin geliştirilmesi. (Tez No. 254917). [Master's Thesis, Atatürk University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ürer, H. (1997). Emirdağ (Afyon) Yöresi düz dokuma yaygıları. (Tez No. 64329). [Master's Thesis, Ege University]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yasubuğa, E. (2019). Antalya Müzesi’nde bulunan kilim örneklerinin tahlilleri, (Tez No. 576148). [Master's Thesis, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yılmaz, B. (2017). Pazırık’tan günümüze Türk halı sanatı. Journal of Oğuz-Türkmen Studies, 1(1), 98-106.
• URL: Pazırık Carpet, (2020, December 25) , In Wikipedia, https://tr.wikipedia.org/wiki/Paz%C4%B1r%C4%B1k_hal%C4%B1s%C4%B1#/media/Dosya:Pazyryk_carpet.jpg.