İlhanlıların İnkırazından Kara Koyunlu Hâkimiyetine Kadar Erzurum Ve Çevresinde Yaşanan Hâkimiyet Mücadeleleri

Yıl 2022, Sayı: 57, 52 - 59, 30.09.2022

Ensar Macit Yunus Emre Aydın

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1145470

Öz

Bu çalışma, İlhanlı Devleti’nin parçalanma sürecine girmesi sonucunda belirli coğrafyalarda bağımsızlıklarını kazanan devlet veya daha küçük siyasî teşekküllerin Erzurum ve çevresindeki siyasî ve askerî faaliyetlerine odaklanmıştır. İlhanlı Devleti’nin yıkılışından Kara Koyunlu Türkmenlerinin hâkimiyetine dek Erzurum ve çevresine Sutaylılar, Celâyirliler, Çobanoğulları ve Eretnalıların hâkim olduğu bilinmektedir. Bölgeye ilk hâkim olan Sutaylılar, İlhanlı mirasını ele geçirmek isteyen Celâyirliler ve Çobanoğulları arasındaki mücadelelerde Celâyirliler ile ortak hareket etmişlerdir. Ancak Sutaylı hanedanı içerisinde yaşanan anlaşmazlık sonucunda Sutaylı toprakları iki ayrı yönetim tarafından idare edilmiştir. Bu durum da Sutaylıların zayıflamasına sebep olmuştur. Çobanoğullarının Erzurum ve çevresindeki tahrip ve yağmaları, bahsi geçen yerlerin siyasî, toplumsal ve ekonomik hayatına büyük darbe vurmuş, demografik yapısında da köklü değişimlerin yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Sutaylı hâkimiyetinden sonra Erzurum, kısa bir süreliğine Celâyirli idaresinde kalmıştır. Şehrin 1358 yılına kadar Çobanoğullarının, 1360 yılından itibaren de Eretnalıların hâkimiyetinde bulunduğu ortaya konulmuştur. Günümüzde Sutaylılara ve Çobanoğullarına ait Erzurum ve havalisinde mimarî yapılar mevcuttur. Celâyirli sultanlar adına sikke kesilen darphaneler içerisinde Erzurum şehri de yer almaktadır. Ayrıca Erzurum’da Eretna hükümdarları adına sikkelerin kesildiği bilinmektedir. Tüm bu maddî unsurlar, bahsi geçen siyasî teşekküllerin Erzurum ve çevresindeki hâkimiyetlerini doğrular mahiyetteki kalıntılardır. Çalışmada, ana kaynakların yanı sıra konuyla ilgili araştırma eserlerden de istifade edilmiştir

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Sutaylılar, Celayirliler, Çobanoğulları, Eretnalılar

The struggles in and around Erzurum from the Fall of Ilkhanids to Qara Qoyunids Dominion

Öz

This study focuses on the political and military activities of the state or smaller political organizations that gained their independence in certain geographies as a result of the disintegration of the Ilkhanate State in Erzurum and its environs. It is known that Sutays, Jalayirids, Chobanids and Eretnids were dominant in Erzurum and its surroundings from the collapse of the Ilkhanid State to the domination of the Qara Qoyunlu Turkmans. The Sutays, who were the first rulers of the region, acted together with the Celayirs in the struggles between the Celayirs and the Chobanids who wanted to seize the Ilkhanid heritage. However, as a result of the conflict within the Sutays dynasty, the Sutays lands were administered by two separate administrations. This situation caused the weakening of the Sutays. The destruction and plunder of the Chobanids in Erzurum and its environs had a major blow to the political, social and economic life of the mentioned places, and caused radical changes in the demographic structure. After the Sutays domination, Erzurum remained under the rule of Jalayirids for a short time. It has been revealed that the city was under the rule of the Chobanids until 1358 and the Eretnids from 1360. Today, there are architectural structures belonging to Sutays and Chobanids in Erzurum and its vicinity. The city of Erzurum is among the mints where coins were minted in the name of the sultans of Jalayirs. It is also known that coins were minted in Erzurum on behalf of the Eretnids rulers. All these material elements are the remnants that confirm the dominance of the aforementioned political organizations in Erzurum and its environs. In the study, besides the main sources, research works related to the subject were also used.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Sutays, Jalayirids, Chobanids, Eretnids

Kaynakça

• Abbâs el-Azzâvî. (1936). Târîhu’l-Irâk Beynel İhtilâleyn. C. II.
• Abû Bakr-i Tihrânî. (1993). Kitâb-ı Diyârbakriyya (Ak-Koyunlular Tarihi). (N. Lugal-F. Sümer, Yay.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aka, İ. (2000). Timur ve Devleti. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aziz b. Erdeşir-i Esterâbadî. (1990). Bezm u Rezm. (M. Öztürk, Çev.), Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Beyânî, Ş. (1381). Târîh-i Âl-i Celâyir. İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Coşkun, D. (2021). Herât’tan Yükselen Işık Kert Hanedanlığı. Kitabevi Yayınları.
• Ebûbekr el-Kutbî el-Eherî. (1954). Târîh-i Şeyh Üveys (History of Shaikh Uwais). (J. B. Van Loon, Nşr.).
• Eğilmez, S. (2012). Erzurum (Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar). Erzurum Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Geyikoğlu, H. (2008). Kara-Koyunlular’ın Van-Gölü Çevresindeki Faaliyetleri ve Günümüze Ulaşabilen Kültürel Mirasları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 38, 207-226.
• Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî Hândmîr. (1362). Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. C. III, (M. D. Siyâkî, Nşr.), Kitâbfurûş-i Hayyâm.
• Göde, K. (2000). Eratnalılar (1327-1381). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gül, M. (2010). Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Hamdullâh Müstevfî Kazvînî. (1919). Nüzhetü’-Kulûb. (G. L. Strange, Çev.).
• Howorth, H. H. (1880). History of the Mongols (From the 9th to the 19th Century). C. III.
• Kâdî Ahmed Gaffârî Kazvînî. (1343). Târîh-i Cihân-ârâ. (M. Mînovî, Nşr.), Kitâbfurûşî Hâfız.
• Keleş, E. (2021). Vilâyet-i Ermen Vâlisi Emir Sutay Noyan Ve Sutaylılar. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, VIII(1), 73-90.
• Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. (M. Öztürk, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kırzıoğlu, M. F. (1953). Kars Tarihi. Işıl Matbaası.
• Konukçu, E. (1992). Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum. Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları.
• Konukçu, E. (1999). Şâhrâh-ı Garbi, XII. Türk Tarih Kongresi’nden Ayrı Basım, 649-654.
• Konyalı, İ. H. (2010). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi.
• Kurtuluş, R. (2000). İncûlular. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, 280-281.
• Mahmûd Kutbî. (1364). Târîh-i Âl-i Muzaffer. (A. Nevâî, Nşr.), Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî. (2021). Mecma’u’l-Ensâb (Hânedanlar Târihi). (F.Unan, Trc.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Muhammed Seyyid Burhâneddîn Hândşâh Belhî Mîrhând. (1339). Târîh-i Ravzatu’s-Safâ. C. V, (A. Pervîz, Nşr.), Müessese-i Hayyâm ve İntişârât-ı Pîrûz.
• Nizamüddin Şâmî. (1987). Zafernâme. (N. Lugal, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Petroushevsky, I. P. (1351). Nühzet-i Serbedârân-ı Horasan. (K. Keşâverz, Çev.), İntişârât-ı Peyâm.
• Reşîdüddin Fazlullah. (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). (İ. Aka, M. Ersan ve A. H. Khelejani, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Spuler, B. (2011). İran Moğolları. (C. Köprülü, Çev.), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Subaşı, Ö. (2010). Pasinler (V-XVI. Yüzyıllar) (Tez No. 253950) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sümer, F. (1970). Anadolu’da Moğollar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, 1-144.
• Sümer, F. (1992). Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar). C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şahin, M. (2017). Serbedârîler (Darağacının Gölgesinde Kurulan Bir Devlet). İdeal Kültür Yayıncılık.
• Şerefüddîn Alî Yezdî. (1336). Zafernâme. C. II, (M.Abbâsî, Nşr.), Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Şihâbuddîn Abdullah b. Lütfullah b. Abdü’r-Reşîd el-Hâfî Hâfız-i Ebrû. (1317). Zeyl-i Câmiü’t-Tevârîh-i Reşîdî. (H. Beyânî, Nşr.).
• Takıyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir el-Ubeydî el-Makrîzî. (1997). es-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk. (M. A. Atâ, Nşr.), C. III, Dârü’l-Kütübü’l İlmiyye.
• Taşçı, K. (2008). İspir ve Çevresinin Ortaçağ Tarihi (Tez No. 254922) [Yüksek lisan tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihine Giriş. Enderun Yayınevi.
• Tuysuz, Ş. C. (2004). İlhanlılar Tarihinde Çobanoğulları (Sulduslar) (Tez No. 144597) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Üstündağ, M. (2018). İran’ın Bilinmeyen Hanedanlığı Muzafferiler. İraniyat Yayınları.
• Wing, P. (2016). The Jalayirids (Dynastic State Formation in the Mongol Middle East). Edinburg University Press. Yahyâ b. Abdullatîf Kazvînî. (1363). Lübbü’t-Tevârîh. İntişârât-ı Bünyâd u Gûyâ.
• Yılmaz, B. (2002). Celayirliler (Kabile-Devlet) (Tez No. 110269) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Yınanç, M. H. (2001). Diyarbekir. İslam Ansiklopedisi, C. III, 601-626.
• Yınanç, M. H. (2001). Erzurum. İslam Ansiklopedisi, C. IV, 345-353.