The Varsak Turkmens - Among the Conquerors of Cukurova

Yıl 2023, Sayı: 60, 174 - 190, 30.06.2023

Hüseyin Demirbağ

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1209533

Öz

Varsaks, who are also mentioned as the Conquerors of Cukurova are among the pioneers of the Turkization of the region. Karamanogullari, Mamluks, Ramazanogullari, Dulkadirogullari, who were involved in the activities in the region, and Varsaks, who were dealt with on Ottoman relations, played an active role in the regional politics. The Ottomans chose the path of winning instead of destroying those who have a fighting and warrior spirit. When the Cukurova region came under Ottoman rule, the Varsak Turkmens became loyal citizens who paid their taxes. However, after the Jalali Rebellion broke down the security in the region, Varsak retreated to the Taurus Mountains, which they saw as safer. In addition to reaching a dense population and acting as they wish, Varsak established the Kozanogulları principality and ruled here for about 150 years. Although the Ottomans made various attempts to re-establish security in the region and to return the grandchildren of the Conquerors of Cukurova to their former homeland, unfortunately, they could not get any distance. As a result of the military and sociological planning it had prepared, the Ottoman Empire put an end to the Kozanogulları with the Fırka-i Islahiye project, which it started from the Gavurdagları in 1865, and settled the tribes of this principality. As a result of this settlement, while the city of Osmaniye was established, the tribes affiliated to Varsaks became one of the founding elements of the city. In the field research we have done today, unfortunately, very few of the tribes that have been settled have preserved their Turkmen identity, while many have forgotten this identity.

Anahtar Kelimeler

Cukurova, ,Varsak, Turkmens,, Kozanoglu

Çukurova’nın Fatihlerinden Varsak Türkmenleri

Öz

Çukurova’nın Fatihleri olarak bilinen Varsaklar, bölgenin Türkleşmesinin öncülerindendir. Bölgede faaliyetlerde bulunan Karamanoğulları, Memlûkler, Ramazanoğulları, Dulkadiroğulları ve Osmanlı münasebetleriyle ele alınan Varsaklar bölge siyasetinde etkin rol oynamışlardır. Osmanlı, mücadeleci ve savaşçı bir ruha sahip olan Varsakları yok etmek yerine kazanma yolunu seçmiştir. Çukurova, Osmanlı hakimiyetine girince Varsaklar vergisini veren sadık birer reaya olmuşlardır. Ancak Celali İsyanıyla bölgede asayişin bozulması üzerine daha güvenli gördükleri Toros dağlarına çekilen Varsaklar, burada yoğun bir nüfusa ulaşarak istedikleri gibi hareket etmenin yanı sıra Kozanoğulları beyliğini kurarak burada yaklaşık 150 yıl hüküm sürmüşlerdir. Osmanlı, bölgede asayişi yeniden temin etmek ve Çukurova’nın Fatihlerinin torunlarını eski yurtlarına döndürmek için çeşitli girişimlerde bulunmuş olsa da maalesef bir mesafe alamamıştır. Osmanlı, hazırlamış olduğu askeri ve sosyolojik bir planlama neticesinde 1865 yılında Gavurdağları’ndan başlattığı Fırka-i İslâhiye projesiyle Kozanoğullarına son vermiş ve bu beyliğe bağlı aşiretleri iskana tabi tutmuştur. Bu iskanın neticesinde Osmaniye şehri kurulurken Varsaklara bağlı aşiretler de şehrin kurucu unsurlarından olmuşlardır. Bugün yaptığımız saha araştırmalarında maalesef iskân edilen aşiretlerin çok az bir kısmı Varsak kimliğimi muhafaza ederken çoğunluğu bu kimliği unutmuştur.

Anahtar Kelimeler

çukurova, ,varsaklar,, Türkmenler,, Kozanoğlu

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• İ.B.B. Atatürk Kitaplığı
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi
• Topkapı Sarayı Arşiv Müzesi
• II. Bayezid Dönemi Ahkâm Defterleri, (2021). F. Emecen- İ. Şahin, (Haz.), T.T.K. Yayınları
• Ahmed Cevdet Paşa, (1980). Ma’rûzat, Y. Halaçoğlu, (Haz.), Çağrı Yayınları.
• Ahmet Refik, (2017). Anadolu’da Türk Aşiretleri, La Kitap.
• Akgündüz, A. Baş, Y. Tekin R. ve Kaşıkçı O. (1993). Arşiv Belgeleri Işığında Tarsus Tarihi ve Eshâb-ı Kehf, Tarsus Ticaret ve Sanayi Odası.
• Akkuş, M. (2016). İlhanlıların Çukurova politikaları ve Moğol valilerinin Adana bölgesindeki uygulamaları. Y. Kurt ve M. F. Sansar (Ed.), Tarihte Adana ve Çukurova İlk Çağ’dan Orta Çağ’a Adana ve Çukurova, (Cilt-I, s. 561-580) içinde. Akademisyen Kitabevi.
• Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman. (1992). F. Giese (Neşri), N. Azamat (Haz.), Edebiyat Fakültesi Basımevi. M.Ü.
• Arslantaş, Y. (1996). Memluklar devrinde Suriye [Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi]. F.Ü.
• Âşıkpaşazâde, (2013). Âşıkpaşazâde tarihi, N. Öztürk (Haz.). B.K.S.
• Azizova, E. (2017). Bertrandon De La Broqoıére’nin gözüyle XV. yüzyıl Anadolu beyliklerinde sosyo-kültürel hayat: Ramazanoğulları örneğinde. M. Şeker, F.Y. Ayaz, Y. Kaya ve A. Alıcı (Ed.). Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyet Sempozyumu (Ramazanoğulları Beyliği) (Cilt-III, s. 411-427) içinde. N.E.Ü. Yayınları.
• Babinger, F. (1995). “Ramadân Oghullari”, The Encyclopedia of Islam-8, s. 418-419.
• Barker, W.B. (2021). Kilikya’nın tanrıları ve yöneticileri. S. H. Uygur (Ed.), A. Ateşoğlu (Çev.). Akademisyen Kitabevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1853).
• Broqoıére, B.d.l.Ch.Schefer (2000). İ. Arda (Ed.), S. Eyice (Çev. Sunuş), Bertrandon de la Broqoıére’in Denizaşırı Seyahati, Eren.
• Bilgili, A.S. (1999). Osmanlı’ya karşı bir Türkmen boyu Tarsus Varsakları. G. Eren (Ed.). Osmanlı (Cilt-4 s.170-179) içinde. Y.T. Yayınları.
• Bilgili, A.S. (2000), Tarsus Türkmenleri/Varsaklar. Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyum Bildirileri, (s. 9-49) içinde. Yörük-Türkmen Vakfı Yayınları.
• Bilgili, A.S. (2001). Osmanlı döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri. K.B.
• Bilgili, A.S. ve Demirbağ, H. (2020). Şeyh Cüneyt’ten Şah İsmail’e Kızılbaş Varsaklar (Kemah (Fedaileri). S. Lokmacı ve F. Çiçek (Ed.). Erzincan Tarihi (Cilt-3, s. 552-583) içinde. Erzincan Valiliği Yayınları.
• Çabuk, V. (1999). Büyük Osmanlı tarihi. (Cilt-III). Emre.
• Çetin, A. (2009). Memluk Devleti’nin kuzey sınırı, T.T.K. Yayınları.
• Çetin, A. (2016). Çukurova’nın Türkleşmesine Memlûk katkısı: Kilikya Ermeni Baronluğunun ortadan kaldırılması. Y. Kurt ve M. F. Sansar (Ed.), Tarihte Adana ve Çukurova İlk Çağ’dan Orta Çağ’a Adana ve Çukurova (Cilt-I, s. 431-450) içinde. Akademisyen Kitabevi.
• Çıplak, M.N. (2003). İçel tarihi (Tarihi Turistik Zenginlikleriyle).
• Dedeyev, B. (2008). Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti ilişkileri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (s. 205- 223) içinde. (1/5) Fall 2008.
• Demir, A. (2003). Memlûk döneminde Bilâd eş-Şam ve Türkmenler Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan (s. 280-291) içinde. Berikan.
• Demirbağ, H. (2021.a). XIV. yüzyılın son çeyreğinden XVI. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Anavarza ve Çukurova’da siyasi hayat. F. Fatih Gülşen (Ed.), Anavarza (Cilt-II, s. 211-236) içinde. Akademisyen Kitabevi,
• Demirbağ, H. (2021.b). Rum Mehmed Paşa'nın ikbalini söndüren Ulaşlı Varsaklar. Ü. Candeğer ve H. Emen (Ed.). Osmaniye Araştırmaları (Cilt-II, s. 1-20) içinde. Gazi Kitabevi.
• Demirci, M. (2016). Abbâsîler döneminde Adana ve Çukurova’nın iskân ve islâmlaştırılması. Y. Kurt ve M. F. Sansar (Ed.). Tarihte Adana ve Çukurova İlk Çağ’dan Orta Çağ’a Adana ve Çukurova (Cilt-I, s. 309-324) içinde. Akademisyen Kitabevi.
• Döğüş, S. (2015). Osmanlıların fethine kadar Dulkadirli Türkmenleri. Maraş Tarihinden Bir Kesit Dulkadirli Beyliği Araştırmaları, (s. 95-112) içinde. Dulkadiroğlu Belediyesi Yayınları.
• El-Belâzurî. (2002). Fütûhu’l-Büldân M. Fayda (Çev.). K.B.
• El-Kalkaşandî. (H.1409). Sübhü’l-Âşa fî Sina’ti’l-İnşa. M.H. Şemseddin (Tahkik).
• El-Makrizi. (1997). Es-SülûkLima’rifeti’l Mülûk. 5-7. M.A. Ata (Tahkik). Darul Kütübil İlmiyye.
• Emecen, M.F. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükseliş tarihi (1300-1600). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ener, K. (1961). Tarih boyunca Adana Ovasına bir bakış. Berksoy Matbaası.
• Ersan, M. (2017). Ramazanoğullarının ortaya çıkışını hazırlayan gelişmelere dair bir değerlendirme. M. Şeker, F.Y. Ayaz, Y. Kaya ve A. Alıcı (Ed.). Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyet Sempozyumu (Ramazanoğulları Beyliği) (Cilt-III, s. 51-57) içinde. N.E.Ü. Yayınları.
• Ersan, M. (2000). Kilikya Ermeni Krallığı. Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprübaşı. E. Artun ve M.S. Koz (Haz.). (s. 326-343) içinde. Y.K. Yayınları
• Gelibolulu Mustafa Ali, (2019). Künhü’l-Ahbâr. A. Çavuşoğlu (Haz.), T.T.K. Yayınları.
• Göçer, K. (1941-1942). Ramazan Oğulları. [Bitirme Tazi]. İ.Ü.
• Gök, İ. (2014). Atatürk Kitaplığı M.C.O.71 Numaralı 909-933/1503-1527 Tarihli İnʻâmât Defteri (Transkripsiyon- Değerlendirme) (Tez Ne. 375664). [Yayınlanmamış Doktora tezi]. M.Ü.
• Gökbel, A. (2007). Anadolu’da Varsak Türkmenleri. A.K.M. Yayını.
• Gümüş, Ö.F. (2019). Bir Kara Budun Varsaklar, Uğur Tuna Yayınları.
• Gümüş, A. (2020). Eriyik ve Tortu: Adana’daki karışma ve karışmama halleri. B. Çelik (Der.). Adana’ya Kar Yağmış. (s. 65-112) içinde. İletişim.
• Hançer, E. (2016). Kilikya Ermeni Prensliği’nin İkinci başkenti Anavarza. Adalya. s.281-312.
• Hatalmış, A. (2020). Anadolu’nun fetih ve İslamlaşma tarihi, Ötüken Neşriyat.
• Hoca Sadettin Efendi, (1992). Tacü’t-Tevarih. (Cilt-III). İ. Parmaksızoğlu (Haz.). K.B.
• İbn Kemal. (1997). Tevârîh-i Âl-i Osman VIII. Defter. T.T.K. Yayınları.
• İbni Tagrıberdi. (2013). En-Nücûmu’z-Zâhire. D.A. Batur (Çev.). Selenge Yayınları.
• Kafalı, M. (2013). Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Berikan.
• Kanat, C. (1999). Memlûkler’in Baybars zamanındaki (1360-1377) Suriye Çukurova siyaseti ve bu siyasetin Çukurova’nın Türkleşmesindeki rolü. III.Uluslararası Çukurova Halk Kültrü Bilgi Şöleni (Sempozyum) Bildiriler, s. 428-432.
• Kanat, C. (2000). Memlûkler ve Çukurova. Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprübaşı, E. Artun ve M. S. Koz (Haz.). (s. 93-107) içinde. Y.K. Yayınları.
• Karpuz, H.Ö. ve Bilgili, A. S. (1994). Tarsus Sancağı yer isimleri, O.M.Ü. F.E.F. Yayınları.
• Kılıç, A. (2016). Bir Bozok-Üçok hikâyesi: Dulkadiroğulları Ramazanoğulları ilişkileri. H. Oruç ve M. Ceylan (Ed.), Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, (Cilt-II, s. 9-32) içinde. Akçağ.
• Kılıçbay, M. A. (2004). Osmanlı Kuruluşunun efsanevi yanı. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Efsaneler ve Gerçekler. ( s. 25-33) içinde. İmge.
• Kırkıl, E. (2016). İslam coğrafyacılarına göre Sugur-Avasım Bölgesi ve Çukurova’da Türkler. Y. Kurt ve M. F. Sansar (Ed.). Tarihte Adana ve Çukurova İlk Çağ’dan Orta Çağ’a Adana ve Çukurova (Cilt-I, s. 353-360) içinde. Akademisyen Kitabevi.
• Koca, S. (2003). Türkiye Selçukluları tarihi. (Cilt-II). Çorum.
• Koçak, İ. (1991). Arap kaynaklarında Türk Memluk Sultanı Baybars. X. Türk Tarih Kongresi (22-26 Eylül 1986), (Cilt-III, s. 1101-1116) içinde. T.T.K. Yayınları.
• Kurt, Y. (1992). XVI. Yüzyıl Adana Tarihi [Yayımlanmamış doktora tezi]. H.Ü.
• Kurt, Y. (2005). Çukurova’nın tarihi kaynakları. (Cilt-II). T.T.K. Yayınları.
• Kurt, Y. (2005). Çukurova’nın tarihi kaynakları. (Cilt-III). T.T.K. Yayınları.
• Kurt, Y. (2011). Çukurova’nın tarihi kaynakları. (Cilt-V). T.T.K. Yayınları.
• Kurt, Y. (2002). Ramazanoğulları Beyliği. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca (ed.), Türkler. (Cilt-VI, s.1427-442) içinde. Y.T. Yayınları.
• Kurt, Y. (2017). Ramazanoğulları’nın sonu. M. Şeker, F.Y. Ayaz, Y. Kaya ve A. Alıcı (Ed.). Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyet Sempozyumu (Ramazanoğulları Beyliği) (Cilt-III, s. 59-76). N.E.Ü. Yayınları.
• Kuşçu, A.D. (2017). Memlûk-Moğol-Kilikya Ermenileri siyasi denkleminde Çukurova Türkmenleri. M. Şeker, F.Y. Ayaz, Y. Kaya ve A. Alıcı (Ed.). Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyet Sempozyumu (Ramazanoğulları Beyliği) (Cilt-III, s. 115-128) içinde. N.E.Ü. Yayınları.
• Merçil, E. (1993). Müslüman Türk Devletleri tarihi, T.T.K. Yayınları.
• Miljkovic, E. (2016). The Ottoman -Memluk Wars And The Role Of Hersekzade Ahmed Pasha. Y. Kurt ve M.F. Sansar (Ed.). Tarihte Adana ve Çukurova İlk Çağ’dan Orta Çağ’a Adana ve Çukurova (Cilt-I, s. 561-580). Akademisyen Kitabevi.
• Miroğlu, İ. (1994). II. Bayezid devri. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm tarihi. K. Seyithanoğlu (Ed.). (Cilt-10). Kombasan.
• Müneccimbaşı Ahmet Dede. (tarihyok). Müneccimbaşı Tarihi. (Cilt-II, s.386-387).
• Münis, H. (1987). Atlasu Tarihi’l-İslam. En-Neşir’z-zehra.
• Neşrî, M. (2013). Cihannümâ, N.Öztürk (Haz.). B.K.S.
• Ocak, A.Y. (2002). Osmanlı kaynaklarında ve modern Türk tarihçiliğinde Osmanlı-Safevî münasebetleri (XVI.- XVII. Yüzyıllar). Belleten, LXVI (246). s.503-516.
• Oruç Bey, (2014). Oruç Bey tarihi, N. Öztürk (Haz.), B.K.S.
• Pitcher, D.E. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihsel coğrafyası. B. Tırnakcı (Çev.). Y.K.Yayınları.
• Sandal, A.A. (2001). Anadolu’da bir Türkmen aşireti Varsaklar, [Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi], S.Ü
• Sarı, A. (2017). Ramazanoğulları Üçoklu mu idi?. M. Şeker, F.Y. Ayaz, Y.Kaya ve A.Alıcı (Ed.). Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyet Sempozyumu (Ramazanoğulları Beyliği) (Cilt-III, s. 243-253.) içinde. N.E.Ü. Yayınları.
• Sarı, A. (2018). XVI. yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri, T.T.K. Yayınları.
• Sevim, A. (2018). Anadolu fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, T.T.K. Yayınları.
• Sevim, A. (2014). Anadolu’nun fethi Selçuklular dönemi, T.T.K. Yayınları.
• Solakzade, M. H. (1989). Solakzade tarihi, V. Çabuk (Haz.). K.B.
• Sümer, F. (1963). Çukur-Ova tarihine dâir araştırmalar (Fetihten XVI.Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar). AÜ. DTCF. TAD. I/1. s. 1-114.
• Sümer, F. (1970). Anadolu’da Moğollar. SAD. I. s. 1-147.
• Sümer, F. (1992). Beylikler Devrimde içtimaî-iktisadi durum dinî ve millî ve kültür faaliyetleri. T.D.A. 78 (Haziran 1992), s.37-66.
• Sümer, F. (1988). Ramazan-Oğulları. M.E.B. İ.A. (Cilt-IX. s. 612-620. M.E.B. Yayınları,
• Sümer, F. (2015). Dulkadir elini meydana getiren oymaklar. Maraş Tarihinden Bir Kesit Dulkadirli Beyliği Araştırmaları. (s. 236-237). Dulkadiroğlu Belediyesi Yayınları.
• Sümer, F. (2016). Oğuzlar/Türkmenler, T.D.A.V. Yayınları.
• Şikari, (2005). Karamannâme. M. Sözen-N. Sakaoğlu (Haz.), Karaman Valiliği-Belediyesi.
• Tansel, S. (2016). Yavuz Sultan Selim, T.T.K. Yayınları.
• Tansel, S. (2017). Sultan II. Bayezit’in siyasî hayatı, T.T.K. Yayınları.
• Tatar, Ö. (2005). XVIII. yüzyılın ilk yarısında Çukurova`da aşiretlerin eşkıyalık olayları ve aşiret iskanı (1691- 1750), (Yayımlanmamış doktora tezi), F.Ü.
• Tekindağ, M.C.Ş. (1967). II. Bayezid devrinde Çukur-Ova’da nüfuz mücadelesi ilk Osmanlı Memlûklu savaşları (1485-1491)”, Belleten, XXXI/123, (Temmuz 1967), s.345-373.
• Tekindağ, M.C.Ş. (1971). Memlûk Sultanlığı tarihine toplu bir bakış. T.D. 25, s. 3-38.
• Topaloğlu, M. (2007). Osmanlı çözülme devrinde Kozanoğulları, [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] E.Ü.
• Turan, O. (1998). Selçuklular zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1988). Osmanlı tarihi. (Cilt-II). T.T.K. Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ.H. (2019). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, T.T.K. Yayınları.
• Yiğit-Akkuş, F. (2011). Memlûkler döneminde Çukurova. [Yayınlanmamış doktora tezi]. G.Ü.