Vilâyet-i Şarkiye’de Ermeni Meselesi ve Hamidiye Alayları Hususuna Dair Yaver-i Ekrem Derviş Paşa’ya Gönderilen Bir Rapor ve Raporun Mütalaası

Yıl 2023, Sayı: 61, 438 - 468, 01.10.2023

Mensure Kızıl Öztürk

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1253291

Öz

II. Abdülhamid dönemi Vilâyet-i Şarkiye’deki en önemli hususların başında, “Ermeni Meselesi” ve “Hamidiye Alayları” ndaki düzensizliğin sebep olduğu asayiş problemleri gelmektedir. Bu durum Van merkez ve çevre kazalardaki idari yapıyı güçleştirdiği gibi meydana gelen olayların çözümü dâhilinde Van Mektubî Kaleminden Bâb-ı Âli’ye sürekli bir rapor sunma ihtiyacını da ortaya çıkarmıştır. 1892-1895 tarihleri arasında Van Valiliği yapan Bahri Paşa, Ermeni fikriyatının doğuşu, Ermeni komitelerinin eylemleri ile Hamidiye Alaylarındaki subay, zabit ve askerler arasındaki nizamın bozulma gerekçelerinin araştırılması gibi konuları yakından takip ederek önemli tespitlerde bulunmuştur. Vilâyet-i Şarkiye’de yaptığı araştırmalar bağlamında Van Vilâyetindeki idari, askeri ve stratejik durumlara dair görüşlerini bir layiha niteliğinde kaleme alarak 1895 senesinde dönemin Ekrem-i Yaveri Derviş Paşa’ya takdim etmiştir. Yaver-i Ekrem Derviş Paşa’nın bir nevi rapor olarak tasvir ettiği yazı üzerindeki görüşleri mukabilinde Ermeni örgütlerinin faaliyetleri ile Hamidiye Alaylarındaki usulsüzlüklerin önlenmesi konuları üzerinde durulmuştur. Bölgedeki asayişin kontrol edilebilmesi için Vilâyet-i Şarkiye’de Van merkezli bir İnzibat Komisyonu oluşturulmasına dair bir talimatname hazırlanması da gerekli olan hususlardan biridir. Bu çalışmanın amacı, söz konusu rapor doğrultusunda 1892-97 senelerinde Vilâyet-i Şarkiye’de vuku bulan “Ermeni Meselesi” nin esas fikriyatını ortaya koymak ve “Hamidiye Alayları” ndaki düzensizliğin neden olduğu asayiş sorunlarında Van merkezli oluşturulacak İnzibat Komisyonun görev ve yetkileri ile hükümetin aldığı kararların nasıl tatbik edileceğinin araştırılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Meselesi, Hamidiye Alayları, Vilâyet-i Şarkiye, İnzibat Komisyonu, Yaver-i Ekrem Derviş Paşa, Van

Evaluation of the report sent to Adjutant Dervish Pasha on the Armenian Question and the Hamidiye Regiments in Eastern Anatolia

Öz

One of the most important issues in Eastern Anatolia during the reign of Abdulhamid II was the “Armenian Ouestion” and the security problems caused by the disorder in the “Hamidiye Regiments”. This situation not only complicated the administrative structure in the central and surrounding districts of Van, but also brought with it the obligation to constantly report to Bab-ı Ali from the Van administration for the solution of the problem. Bahri Pasha who was the Governor of Van between 1892 and 1895, made important observations by closely following the issues such as the emergence of the Armenian idea, the actions of the Armenian committees and the reasons for the deterioration of the order among the officers, officers and soldiers in the Hamidiye Regiments. In the context of her research in Eastern Anatolia, wrote views on the administrative, military and strategic situations in the Van Province as a statement and presented it to general of the highest degree Dervish Pasha in 1895. According to Dervish Pasha's views in the article, which she saw as a report, a solution should be found for the activities of the Armenian organizations and the irregularities in the Hamidiye Regiments. However, in order to control the security in the region, it has deemed it appropriate to prepare a directive on the establishment of a Van Police Commission in Eastern Anatolia. The aim of this study is to reveal the main idea of the “Armenian Ouestion” in Eastern Anatolia in 1892-97 and to investigate how the government's decisions will be applied to security problems caused by the turmoil in the region with the “Hamidiye Regiments”.

Anahtar Kelimeler

Armenian Question, Hamidiye Regiments, Eastern Anatolia, Police Commission, Adjutant Dervish Pasha, Van

Kaynakça

• BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK), 33/47.
• BOA, Yıldız Perakende Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 115/28.
• BOA, Yıldız Perakende Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 74/2.
• BOA, Yıldız Perakende Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 84/139.
• BOA, Yıldız Sarayı Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK. BŞK.), 30/128.
• BOA, Yıldız Sarayı Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK. BŞK.), 33/41.
• Servet-i Fünun. (7 Aralık 1894/ R. 25 Teşri-sani 1310), Hamidiye Süvari Alayları, VIII/195.
• Servet-i Fünun. (28 Aralık 1894/ R. 15 Kanun-i evvel 1310) Hamidiye Süvari Alayları, VIII/198.
• Akçora, E. Ö., Kaya, M. (2014). Ermeni komitelerinin Anadolu’da çıkardıkları isyanlar (1878-1905). Yeni Türkiye, (Ermeni Özel Sayısı 3), 1887-1957.
• Akşin, S. (2014). Osmanlı Devleti 1600-1908. Cem Yayınevi.
• Arslan, A. A. (2016). Eçmiyadzin katogikosluğu ve Rusya Devleti arasındaki ilişkilerin başlangıcı, Türkiyat Mecmuası, 26(1), 15-30.
• Arvas, T. Z. (2018). Sultan II. Abdülhamid döneminde Van Vilâyeti. Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları.
• Arvas, T. Z. (2023). Doğu’da Müslüman-Hristiyan münasebetleri ve Ermeni olaylarına dair Saturnino Ximenez’in düşünceleri ve Batı basınında Ximenez tartışması, History Studies, 15(1), 1-17.
• Atamian, S. (1955). The Armenian community. New York Philosophical Library.
• Cemal Paşa. (1978). Ermeni sorunu (IV. Ordu Kumandanı ve Bahriye Nazırı Cemal Paşa), Ermeniler Atatürk Üniversitesi Kuruluşunun XX. Yıl Armağanı, II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çubuk, M., Tombul, S. (2019). Osmanlı arşiv belgelerine göre Muş’ta Ermeni ihtilalcilerin Ermenilere zulmü (1892-1906). Asia Minor Studies Journal, 7(1), 1-14.
• Danişmend, İ. H. (1972). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, 4. Türkiye Yayıncılık.
• İdare-i Umumiyye-i Vilâyet Nizamnamesi (1289). Düstur, I, Matbaa-i Amire.
• Eraslan, C. (1997). “Hamidiye Alayları”. İA, (15, 462-464). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Fırat, M. Ş. (1961). Doğu illeri ve Varto tarihi. Milli Eğitim Yayınları.
• Göyünç, N. (2005). Türkler ve Ermeniler. Yeni Türkiye Yayınları.
• Göyünç, N. (1983). Osmanlı idaresinde Ermeniler. Gültepe Yayınları.
• Gürün, K. (2001). The Armenian file the myth of innocence exposed. İstanbul Teknik Üniversitesi Temel Eserler.
• İlter, E. (1996). Ermeni kilisesi ve terör. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Karaca, A. (1993). Anadolu ıslahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899). Eren Yayıncılık.
• Karal, E. Z. (2007). Osmanlı tarihi: birinci meşrutiyet ve istibdat devirleri 1876-1907. 8, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kırmızı, A. (2016). Abdülhamid’in valileri Osmanlı vilâyet idaresi 1895-1908. Klasik Yayınları.
• Klein, J. (2014). Hamidiye Alayları İmparatorluğun sınır boyları ve Kürt aşiretleri. İletişim Yayınları.
• Kodaman, B. (1979). Hamidiye hafif süvari alayları (2. Abdülhamid ve Doğu Anadolu Aşiretleri). Tarih Dergisi, 32, Edebiyat Fakültesi Yayınları, 427-480.
• Kodaman, B. (1985). II. Abdülhamit devrinde Ermeni sorununun çözümü için iki öneri. Ermeni Olayları Sempozyumu, Van Bitlis Muş, Van, Türkiye.
• Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid devri Doğu Anadolu politikası. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Küçük, C. (1984). Osmanlı diplomasisinde Ermeni meselesinin ortaya çıkışı 1878-1897. İstanbul Üniversitesi yayınları.
• Mayewski (2018). Rus General Mayewski’nin Doğu Anadolu raporu Van ve Bitlis Vilâyetleri askeri istatistiki. (H. Pehlivanlı, Haz.). Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda aşiretlerin iskânı. Eren Yayıncılık.
• Öke, M. K. (1991). Ermeni sorunu 1914-1923. Türk Tarih Kurumu.
• Özkaya, Y. (1985). II. Abdülhamit zamanında 1894’de doğuda Ermeni isyanları. Ermeni Olayları Sempozyumu, Van Bitlis Muş, Van, Türkiye.
• Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri (2019). Türkiye’de Ermeni Meselesi. (M. Bashanov Haz.), ( İ. Kemaloğlu, Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı-İran sorunları 1847-1913. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Süleyman Sabri Paşa (1960). Van tarihi ve Kürtler hakkında tetebbular. Altınok Matbaası.
• Süphandağ, K. (2021). Osmanlı arşiv belgelerinde Hamidiye Alayları. Pel Yayınları.
• Şimşir, B. N. (2005). Ermeni meselesi 1774-2005. Bilgi Yayınevi.
• Uras, E. (1950). Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi. Türkiye Matbaacılık.