A Slice of the Local Development of Energy in Turkey: Electricity in Urfa (1929-1971)

Yıl 2023, Sayı: Cumhuriyet Özel Sayısı, 413 - 433, 30.10.2023

İbrahim Halil Tanık , Mustafa Dağ

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1239764

Cited By: 1

Öz

Electricity, the use of which has increased rapidly in European countries since the end of the 19th century, started to be used in the Ottoman Empire in the same century. Throughout the empire, electricity was first used in the Ottoman navy, in the cinema, in the transportation of telegraphs and mail, and in the field of health and medical equipment. By the 20th century, the usage area of electricity has spread considerably. Due to this spread, many people have attempted to benefit from electricity. These initiatives were mostly carried out in the form of lighting with electrical machines. As a matter of fact, the empire did not remain indifferent to this demand and offered electricity to the public as a public service. Thus, the end use of electricity has been realized as public service. This service, on the other hand, was implemented by private entrepreneurs in the first years of the empire, as it was in the last years. With the proclamation of the Republic, one of the initiatives for the nationalization of electricity, which was brought under the control of the national capital within the framework of the nationalization policy, took place in the city of Urfa. In this context, in this study, in which all kinds of developments related to electricity in the city of Urfa are evaluated, the Prime Ministry Republican Archive, the Prime Ministry Ottoman Archive, local newspapers and research and analysis works have been used.

Anahtar Kelimeler

Electric, Lighting, Power Plant, Municipality of Urfa

Türkiye’de Enerjinin Yerelde Gelişiminden Bir Kesit: Urfa’da Elektrik (1929-1971)

Öz

19. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa ülkelerinde kullanımı hızla artış gösteren elektrik aynı yüzyıl içerisinde Osmanlı İmparatorluğu’nda da kullanılmaya başlanmıştır. İmparatorluk genelinde elektrik ilk olarak, Osmanlı donanmasında, sinema alanında telgraf ve postaların ulaşımında ve sağlık ile tıbbi teçhizat alanında kullanılmıştır. 20. yüzyıla gelindiğinde ise elektriğin kullanım alanı oldukça yayılmıştır. Bu yayılışa bağlı olarak pek çok insan elektrikten faydalanma girişiminde bulunmuştur. Bu girişimler daha çok elektrik makinaları ile aydınlatma şeklinde gerçekleşmiştir. Nitekim imparatorluk bu talebe karşılık kayıtsız kalmayarak elektriği kamu hizmeti olarak halkın kullanımına sunmuştur. Böylece elektriğin son kullanım alanı kamu hizmeti olarak gerçekleşmiştir. Bu hizmet ise imparatorluğun son yıllarında olduğu gibi ilk yıllarında da özel girişimciler aracılığı ile hayata geçirilmiştir. Cumhuriyet döneminde kurumları millileştirme politikası çerçevesinde yerli sermayenin denetimi altına alınan elektriğin bir örneği de Urfa kentinde gerçekleşmiştir. Bu bağlamda Urfa kentinde elektrik ile ilgili her türlü gelişmenin değerlendirildiği bu çalışmada Devlet Arşivleri, yerel basın arşivi ile araştırma ve inceleme eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Elektrik, Aydınlatma, Urfa, Elektrik Santrali, Urfa Belediyesi., Electric, Lighting, Power Plant, Municipality of Urfa

Kaynakça

• Başbakanlık-Muamelat Genel Müdürlüğü: 30.10.0.0/157.102, 30.10.0.0/219.477.
• Başbakanlık-Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı: 30.11.1.0/159.3.12. 30.11.1.0/135.41.19.
• Başbakanlık-Kararlar Daire Başkanlığı: 30.18.1.1/13.17. 30.18.1.1/13.26. 30.18.1.1/19.39. 30.18.1.1/19.43. 30.18.1.2/3.27. 30.18.1.2/3.25, 30.18.1.1/30.62, 30.18.1.2/23.65, 30.18.1.1/19.29.
• Nafia Vekaleti: 230.0.0.0/144.29. 230.0.0.0/12.48. 230.0.0.0/139.10.
• Siyasi Partiler: 490.18.1.2/1285.274.
• Siyasi Partiler-Cumhuriyet Halk Partisi: 490.1.0.0/1234.111.1.
• A. (DVNS. İMTZ. D. (İmtiyaz Defteri): No: 2/112. 2/106. 2/123.
• BEO. (Bâb-ı Âlî Evrak Odası Belgeleri): 1597/119714. 1703/127673. 1995/149618. 818/61293. 799759906.
• İ. ŞD (İrade-Şûrâ-yı Devlet): 32/1579.
• İ. HUS. (İrade-Hususi): 116/59.
• İ. RSM. (İrade-Rüsumat): 6/22.
• Y. A. RES. (Resmi Maruzat Belgeleri): 28/49. 29/36.
• Y. MRZ. D. (Yıldız Maruzat Defterleri): 11397.
• Düstur, Tertip: 1. Cilt: 5.
• Akgün Gazetesi
• Demokrat Türkiye Gazetesi
• Demokrat Urfa Gazetesi
• Urfa’da Millî Gazetesi
• Urfa Postası Gazetesi
• Urfa’da Ulusal Gazetesi
• Urfanın Sesi Gazetesi
• Yenilik Gazetesi
• Yeni Işık Gazetesi
• Yeni Urfa Gazetesi
• Altun, H. (2017). Transformantörde polaritenin önemi ve deneysel olarak belirlenmesi, Fırat Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 29(2), 137-146. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/343525 .
• Akalın, M. (2017). Urfa’nın kurtuluşuna dair üç hatırat. ŞURKAV Yayınları.
• Akalın, M. (1999). Cumhuriyet Halk Fırkası Urfa Heyet-i İdaresi Mukarrerat Defteri (1924-1926). ŞURKAV Yayınları.
• Akpirinç, E. (2019). Yerel halkın kültürel miras algısı, farkındalığı ve deneyimi: Şanlıurfa örneği [Yüksek Lisans Tezi] Harran Üni.
• Adıbelli, H. (2011). Tarsus demek, bir yerde elektrik demek. Türkiye’de ilk elektrik Tarsus ve barajları, (s. 1-25). içinden. Aratos Kitaplığı.
• Alpeböz, N. (Yıl Yok). İstanbul elektrik işletmesi’nin tarihçesi, ÜDK, 179, 23-27. https://www.emo.org.tr/ekler/18c255f89434eab_ek.pdf?dergi=371.
• Arslan, O. (2014). Eskişehir’in elektrifikasyon tarihi (1916-1944) [Yüksek Lisans Tezi], Mersin Üni.
• Arslan, O. (2017). Tarsus elektrik altyapısı tarihine bir bakış (1906-1938), Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXII(1), 1-16. https://doi.org/10.18513/egetid.327725.
• Bahadır, O. (2001). Elektriğin kısa tarihi. TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Yayınları.
• Batu, B. (2020). İstanbul’da elektrik öncesi ve sonrası mekân aydınlatmaları üzerine bir inceleme [Yüksek Lisans Tezi] Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üni.
• Bulutoğlu, K. (1970). 100 soruda Türkiye’de yabancı sermaye. Gerçek Yayınevi.
• Coşkun, Y. (2013). 20. yüzyılın çeyreğinde İstanbul’da aydınlatma aracı olarak elektrik [Yüksek Lisans Tezi] Gazi Üni.
• Damlıbağ, F. (2020). Osmanlı Devleti’nde elektriğin yayılması, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XX(40), 149-173. https://dergipark.org.tr/tr/pub/cttad/issue/56945/801249.
• Dağ, M. (2021). Urfa’da sağlık (1900-1950) hastaneleri eczaneler, hekimler ve hastalıklar. Hiper Yayınları.
• Dağ, M. (2017). Cumhuriyet’in ilk yıllarında Urfa’nın ilk eczaneleri ve sağlık personeli, Şehir ve İrfan Dergisi, 5, 90- 105. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sehirveirfan/issue/64036/968770.
• Dinçel, A. (1973). Türkiye’de elektriklendirme hizmetlerinin anı ve belgelerle tarihçesi 50. yıl. Türkiye Elektrik Kurumu Yayınları.
• Erol, E. (2007). Türkiye’de elektrik enerjisinin tarihi gelişimi: 1902-2000 [Doktora Tezi] İstanbul Üni.
• Eser, G. (2020). Urfa belediye başkanlığı’nda Ömer Alay dönemi. İstanbul üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Cemal Aksu Armağan Kitabı, (1. Baskı, s. 501-517). içinden, İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Gençosman, M. N., (1960). Belediyecilikte aydınlatma vasıtaları ve tekâmülü. İller ve Belediyeler Dergisi, 16(174), 151-152. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13419.
• İnan, K. (1978). Bilim ve teknolojide devrimler yaratan bir olay: elektrik, Elektrik Mühendisliği Dergisi, 259-260, 245-263. https://www.emo.org.tr/ekler/36258b3c74f0805_ek.pdf?dergi=330.
• Kayabaşı, S. (1999). Türkiye’de elektrik enerjisi üretimi ve tüketimi [Yüksek Lisans Tezi] Ankara Üni.
• Kaymaz, A. R., Elitaş, C. (2005). Nazım hesaplar ve muhasebeleştirilmesi, Mali Çözüm Dergisi, 71,104-115. https://archive.ismmmo.org.tr/docs/malicozum/71MaliCozum/11%20cemal%20elitas.pdf.
• Karayaman, M. (2014). Ankara elektrik Türk anonim şirketi tarihçesi (1929-1939), Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, XVI(1), 50-72. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13419.
• Karayaman, M. (2013). İlkler şehri Uşak’ta elektrik serüveni. İzmir.
• Koç, Y. (2010). Elektriği millileştirmiş ve devletleştirmiştik, Aydınlık Dergisi, 1-3. https://www.yildirimkoc.com.tr/usrfile/1323724111a.pdf.
• Koylu, Z., Arslan, O. (2014, Kasım 12-15). I. Dünya savaşı sürecinde bazı Osmanlı kentlerinde elektrikle aydınlatma girişimleri. Savaşan Devletlerin Tarihçilerinin Gözüyle Yüzüncü Yılında Birinci Dünya Savaşı Sempozyumu, Antalya, Türkiye.
• Küçük, S. (2022). Elektriğin tarihi, Sosyal Bilimler Dergisi, 9(56), 38-55. https://www.academia.edu/72651727/Elektri%C4%9Fin_Tarihi_History_of_Electricity_.
• Kürkçüoğlu, A. C. (1990). Şanlıurfa 1850-1950, fotoğraflarla zaman, mekân, insan. ŞURKAV Yayınları.
• Kürkçüoğlu, A. C. (2011). Urfa-fotoğraflarla evvel zaman içinde. Şanlıurfa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları.
• Metinsoy, M. (2007). İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye. Homer Kitabevi.
• Osten, N. (1938). İdari mukavele ve amme hizmeti imtiyazlarının hukuki mahiyeti. Üniversite Kitabevi.
• Özdemir, N. (2016). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi (1850-1938), Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), 17-32. https://doi.org/10.21021/osmed.89880.
• Özdemir, N. (2018). Cumhuriyet dönemi enerji politikaları çerçevesinde Türkiye elektrik kurumu [Doktora Tezi] Ankara Üni.
• Paydaş, K., Tanık, İ. H. (2019). Urfa’da genel seçimler 9., 10. ve 11. dönem, Mukaddime Dergisi, 10(1). 53-75. https://doi.org/10.19059/mukaddime.452663.
• Pınar, M., Özdurğun, Y. (2016). Urfa halkevi ve faaliyetleri (1934-1951), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 870-881. https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/urfacommunity-home-and-activities- 19341951.pdf.
• Kariptaş, F. S., Aytis, S., Kariptaş, F. (2020). Geçmişin elektrik santralleri nasıl günümüzün sanat merkezleri oldu? Yapı Dergisi, 459, 20-25. https://www.researchgate.net/publication/345692653_Gecmisin_Elektrik_Santralleri_Nasil_Gunumuzun_San at_Merkezleri_Oldu.
• Takım, A. (2012). Demokrat Parti döneminde uygulanan ekonomi politikaları ve sonuçları, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2(67), 157-187. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000002251
• Tanık, İ. H. (2019). Demokrat parti döneminde Urfa (1950-1960) [Tez No: 574167] Harran Üni.
• Toprak, Z. (1993). Aydınlatma, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 476-481. https://docplayer.biz.tr/31058762-Zafer-toprak-aydinlatma-osmanli-donemi-dunden-bugune-istanbul- ansiklopedisi-1993-cilt-1-s.html.
• Gürbüz, A. U. (2006). Elektrik sektöründe özelleştirme ve Türkiye’de serbest tüketici uygulaması [Yüksek Lisans Tezi] İstanbul Teknik Üni.
• Yarbaşı, E. (2008). Türkiye tekdüzen muhasebe sisteminde nazım hesapların önemi ve dış ticaret işletmelerinde yeri, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi, 7(13), 223-237. https://www.ticaret.edu.tr/uploads/yayin/dergi/s13/223-237.pdf.
• Yılmaz, E., Eroğlu, S. (2013). Edessa’dan Urfa’ya: Urfa’da Kilise’den camiye dönüştürülmüş yapılar, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30, 1-12. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sufesosbil/issue/11407/136188.
• Yurtoğlu, N. (2018). Cumhuriyet Türkiyesinde elektrik enerjisi üretimi ve enerji politikaları (1923-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 34(2), 227-280. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/40613/488932.
• Zengin, E. (2020). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e örnek bir idareci: Vali İbrahim Ethem Aykut’un hayatı ve idari faaliyetleri, Mavi Atlas Dergisi, 8(2), 412-426. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.758409.
• (https://www.facebook.com/UrfaEskiFotograflari/photos/pb.100033613454233.-2207520000../2721737427952193 /?type=3, Erişim Tarihi: 19.09.2022)
• (https://www.facebook.com/UrfaEskiFotograflari/posts/3654924304633496/, Erişim Tarihi: 19.09.2022).