Hz. Mûsâ-Hızır Kıssasının Bir Varyantı: Kerîm’in Zulüm Görünümlü Adalet Manzumesi

Yıl 2024, Sayı: 65, 169 - 182, 30.09.2024

Nilgün Büyüker Güngör

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1516295

Öz

Hz. Mûsâ-Hızır kıssası nâsir ve şairler tarafından farklı yüzyıllarda, farklı coğrafyalarda kısmî farklarla defaatle anlatılıp aktarılmıştır. Makalenin esas konusunu teşkil eden Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbi Efendi 1616-002 numarada Kerîm adına kayıtlı 58 beyitlik kısa manzume de bu kıssanın bir varyantı olarak değerlendirilebilir. Manzume, Hz. Mûsâ’nın Allah’a yalvararak “zulüm görünümlü adaletin hikmetini” bilmek istemesiyle başlar. Bunun üzerine Hz. Musa bir çeşmede üç kişinin başından geçen bazı olaylara şahit olur. Çeşmenin başına önce bir süvari gelir, yıkanıp giderken kesesini orada unutur. Sonra bir çocuk gelir, keseyi bularak evine götürür. Süvari kesesi için döndüğünde çeşmede kör bir adam görür, kesesini ondan ister. Tartışırlar, süvari körü öldürür. Hz. Mûsâ, yaşananların esrarını öğrenmek ister. Gelen vahiyle anlaşılır ki çocuğun babası süvarinin yanında bir süre çalışmış, lakin parasını alamadan ölmüştür. Çocuğun götürdüğü kesede babasının ücreti vardır. Kör, kör olmadan önce süvarinin babasını öldürmüştür. Yani kör adamın öldürülmesi kısastır. Kıssanın devamında “hisse” olarak ise Allah’ın adaletini kulun her zaman akıl ve kıyasla anlayamayacağı, zulüm olarak görünen birçok işin aslında Allah’ın adilane hükmü olduğu minvalinde mesajlar verilmektedir. Kerîm, kurgusal yapısı ve taşıdığı mesajlarla Hz. Mûsâ-Hızır(?) kıssasına benzeyen bu kıssayı açıkça Câmî’nin Sübhatü’l-Ebrâr’ından aldığını bildirmektedir. Kıssanın kaynağına dair yapılan araştırmalarda ise hikâyenin Sübhatü’l-Ebrâr’dan daha önce Yahudi kutsal metinlerinde geçtiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hz. Mûsâ-Hızır, Kerîm, Sübhatü’l-Ebrar, kıssa, zulüm, adalet.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

A Variant of the Moses-Khidr Story: Kerim's Poem of Justice Appearing Cruelty

Öz

The story of Moses and Khidr has been told and conveyed many times, with partial differences, by writers and poets in different centuries and different geographies. The short poem of 58 couplets recorded in the name of Kerim in the Süleymaniye Library Bagdatlı Vehbi Efendi Collection number 1616-002, which constitutes the main subject of the article, can also be considered as a variant of this story. The poem begins with Moses wanting to know "justice that looks like cruelty". Thereupon, Moses witnesses some events that happened to three people in a fountain: A horseman comes to the fountain and forgets his purse there. A child comes and takes the purse home. When the horseman returns, he sees a blind man and asks for his purse. They argue, the cavalry kills the blind man. With the revelation, the following is understood: The child's father worked for a while with the cavalry and died before receiving his money. The purse contains the child's father's salary. The blind man killed the horseman's father before he became blind. A cavalryman killing a blind person means retaliation. The story gives the following messages: The servant cannot always understand God's justice with reason and comparison, many things that appear to be cruelty are actually God's just judgment. Kerim states that he took this story, which is similar to the story of Moses-Khidr(?) with its fictional structure and the messages it carries, from Câmî's Subhatu'l-Ebrar. However, it has been seen that the story was also mentioned in Jewish holy texts before this.

Anahtar Kelimeler

Moses-Khidr, Kerîm, Subhatu’l-Ebrar, story, cruelty, justice.

Etik Beyan

Ethical principles were followed during the preparation of this study.

Kaynakça

• Aksan, D. (2020). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. (7. baskı) (Cilt III). Türk Dil Kurumu.
• Arslan, S. (2013). Hz. Musa ile İlgili Rivayetlerin Tesbiti ve Değerlendirilmesi [Yayınlanmamış Yüksek Lisanz Tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Atasever, İ. (2021, Ağustos 27). Allah Unutmaz. Yeni Akçakoca Haber. https://www.yeniakcakocahaber.com/yazarlar/ilhami-atasever/allah-unutmaz/1559/
• Çanga, M. (Ed.). (2012). Kur’an-ı Kerim Lügati İlâvelerle Mu’cemü’l-Müfehres. Timaş Yayınları.
• Dereli, H. (2019). Klâsik Türk Edebiyatında Mûsâ Peygamber [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Dilçin, C. (Ed.). (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (1999). Mârifetnâme (Tam Metin). (F. Meyan, Haz.) Bedir Yayınevi.
• Gancoornet. https://ganjoor.net
• Gök, T. (2014). Şem’î Şem’ullâh ve Şerh-i Subhatü’l-Ebrâr’ı (İnceleme-Tenkitli Metin) [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Harman, Ö. F. (2020). "Mûsâ". TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt-31/ s. 207-213). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hatipoğlu, N. (2022, Kasım 11). İlahi adalet mutlaka tecelli eder. Hz. Musa Kıssası. Sabah. https://www.sabah.com.tr/yazarlar/hatipoglu/2022/11/11/ilahi-adalet-mutlaka-tecelli-eder
• İsimsiz. (2005, Haziran 27). Kıssadan Hisse: Hz. Mûsâ ve Üç Kişi. Yeni Mesaj. https://www.yenimesaj.com.tr/kissadan-hisse-H1114418.htm
• Karataş, A. (2013). Türk-İslam Kültür ve Edebiyatında Kısas-ı Enbiyâ Türü. Diyanet İlmi Dergi, 49(3), 113-126.
• Kur'an-ı Kerîm. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/kehf-suresi-18/ayet-60/kuran-yolu-meali-5/
• Kurtuluş, R. (1998). "Heft Evreng". TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt-17/ s. 157-158). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Me'âlî (2021). Dîvân (Analysis-Text-Translation-Explanation-Index-Facsmile) (H. Taş, haz.). Harvard University Press.
• Meral, Y. (2014). Mūsā ve Hızır Kıssası ve Kıssanın Yahudi Kökeniyle İlgili İddiaların Değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 55(2), 129-150. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001418
• Meral, Y. (2017). Talmud, Mişna ve Gemara’dan mı Oluşmaktadır? İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36, 167-170.
• Molla Câmî (2021). Âriflerin Tesbihi. (H. Kırlangıç, Haz.) (2. baskı). Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Nev’î-zâde Atâyî (2017). Sohbetü’l-Ebkâr (M. Yelten, Haz.). Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Ocak, A. Y. (1990). İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü (Genişletilmiş 2. Basım). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Öztürk, M. (2003). Bilge Kul-Musa Kıssası ve İslam Kültüründe Hızır Mitosu. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(14-15), 245-281. https://doi.org/10.17120/omuifd.74359
• Sucu, N. (2006). Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 19, 125-148.
• Şahin, R., & Arslantaş, Y. (2022). Hz. Musa’nın Bâtıni İlimle Karşılaşması veya Hızır Kıssası. Akademik Matbuat, 6(2), 163-181.
• Taşlıcalı Yahya Beğ (2014). Taşlıcalı Yahya Bey: Gencîne-i Râz (İnceleme, Tenkitli Metin, İndeks) (B. Çınar, Haz.). Kesit Yayınları.
• Tuncer, S. (2021, Mart 27). Allah’ın Konuştuğu Peygamber: Hz. Musa—B15—Biri Bir Gün. [Video]. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=vBOuVAf5yPo
• Tülek, V. (2007, Kasım 28). Hazreti Mûsâ ve İbretli Bir Hadise. Türkiye Gazetesi. https://www.turkiyegazetesi.com.tr/kose-yazilari/vehbi-tulek/hazreti-musa-ve-ibretli-bir-hadise-356106
• Üstün, D. (2023). Klasik ve Çağdaş Tefsir Literatüründe Hz. Musa ile Arkadaşının Yolculuğu [Yayınlanmamış Yüksek Lisanz Tezi]. Ankara Üniversitesi.