Türk Şaman Sanatı ve Kültüründe Nesneler

Yıl 2025, Sayı: 69, 51 - 69, 01.10.2025

Başak Burak

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1609903

Öz

Türklerde Şamanizm Gök, Yer-Su ve Atalar kültlerinden oluşan eski Türk inançlarının şaman denilen din ve şifa insanı vasıflı kişiler tarafından uygulanan yeniden sistemleşmiş bir şeklidir. Kamlar, hastalıkları sağaltma, kötü ruhları def etme, bereket getirici tören ve uygulamaların yapılması vb. işlerle uğraşan; yerine göre doktor, din adamı, büyücü, tiyatrocu, meddah gibi davranan hem mistik planda hem de gerçek dünyada eğitim gören kişilerdir. Kamlar, yaptıkları uygulamalarda çeşitli nesneler kullanırlar. Çünkü yardım aldığı tanrılar ve ruhlar, bunların kullanımı törenin yapıldığı ortam ve amacı birbirinden farklıdır. Kimi nesneler basit ve sadece işlevseldir, ancak kimi nesneler ise “sanat eseri” olarak kabul edilebilecek şekilde yetenekli bir sanatçı veya kamın kendisi tarafından yapılmıştır. Kam elbiseleri ve kam davullarında kullanılan desenler, aplikeler, tasvirler, resimler, metaller yoğun bir sembolizm ve gizem içermektedir. Kamların çeşitli maksatlar için kullandıkları nesneler arasında sanat ve en azından etnografik değeri bulunanlar vardır. Ziller, takırdaklar, kamçılar, silahlar vb. Bu çalışma ile amaç İç Asya ve Orta Asya’daki Türk kamlarının bahsedilen türden törenlerde kullandıkları nesnelerin, özellikle sanat ve etnografik açıdan değerli görünenlerini bir araya getirip ele almaktır. Seçilen örnekler bölgelerine göre kronolojik olarak incelenmiştir. Bazen Hun-Göktürk devirlerine kadar inilecek çoğunlukla son yüzyıllara ait eserlerden söz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk , Kam , Nesne , Sanat

Objects in Turkish Saman Art and Cultur

Öz

Shamanism in Turks is a re-systemized from of ancient Turkish beliefs consisting of Sky, Earth-Water and Ancestor cults, practiced by religious and healing people called shamans. Kams are people who deal with works such as healing diseases, exorcising evil spirits, performing ceremonies and practices that bring abundance, etc.; they act as doctors, clergymen, magicians, theater artists, storytellers, and are educated both in the mystical plane and in the real world, depending on the situation. Kams use various objects in their practices. Because the gods and spirits they receive help from, the environment in which the ceremony is held and the purpose of their use are different from each other. Some objects are simple and only functional but some objects are made by a talented artist or the kam himself, which can be considered as “work of art”. The patterns, appliques, depictions, pictures and metals used in kam dresses and kam drums contain intense symbolism and mystery. Among the objects used by kams for various purposes are those that have artistic and at least ethnographic value. Bells, rattles, whips, weapons, etc. The aim of this study is to bring together and discuss the objects used by the Turkısh kams in the mentioned types of ceremonies in Central and Central Asia, especially those that seem valuable in terms of art and ethnography. The selected examples are examined chronologically according to their regions. Sometimes, it will go back to the Hun-Gokturk period, but mostly the works belonging to the last centuries will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Turkish , Kam , Object , Art

Kaynakça

• Anohin, A. V. (2006). Altay Şamanlığına ait materyaller. Kömen Yayınları.
• Bağcı, A. (2014). Altay, Kam kıyafetindeki Puhu kuşu telekleri detay (Yekaterina Dmitriyevna Prokofyeva Sibirya Halklarının Şaman Kostümleri, Altaylılar, MAE No: 5064-2.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk Şamanlığı. Ötüken Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1934). Uygur sözlüğü. Burhaneddin Basımevi.
• Çirkin, S. (2015). Erken dönem Güney Sibirya Kültürlerinde kült objeleri ve inanç sistemleri, (Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi.
• Çoruhlu, Y. (1998). Erken devir Türk sanatı. Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2004). Türk topluluklarında Şaman davulu ve üzerindeki resimlerin anlamı, sanat ve inanç 2. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Türk Sanat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Çoruhlu, Y. (2006). Selçuklu sanatında görülen kuyruğu düğümlü at tasvirinin ikonoğrafik ve ikonolojik mahiyeti. VI. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri (s. 227-267) içinde. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi.
• Çoruhlu, Y. (2017). Altay communities religion and belief ritual. İ. Şahin vd. (Ed.). İstanbul Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Yayını.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk sanatında hayvan sembolizmi. Ötüken Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2020). Bozkır sanatında hayvan üslubu. K. Yıldırım (Ed.), Geçmişten günümüze Türkler ve Moğollar-dil-tarih-kültür (s. 170-199) içinde. Türk Ocakları Yayını.
• Çoruhlu, Y. (2022). Türk mitolojisinin ana hatları. Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2023). Erken devir Türk sanatı. Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2023). Türk ve Moğol sanatında Güneş ve Ay. K. Yıldırım (Ed.), Tarihte Türkler ve Moğollar içinde (s. 267). Bilgeoğuz Yayınları
• Durmuş, İ. (2017). Türk adının ortaya çıkışı, anlamı ve yayılışı. Akademik Bakış Dergisi, 10, 40-41.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm (İ. Birkan, Çev.). İmge Kitapevi. 1999.
• Hoppál, M. (1993). Shamanism: Universal structures and regional symbols. M. Hoppal ve K. D. Howard (Ed.), Shamans and cultures (s. 181-192) içinde. Akademiai Kiado.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kasten, E. (2009). Schamanen Siberiens, Reimer.
• Meletinksy, E. M. (1980). The epic of raven among the paleoasiatics: Relation between Northern Asia and Northwest America in folklore. Diogenes, 28, 98-133.
• Nioradze, G. (1925). Şaman asası. Hamburg Völkerkunde Müzesi.
• Örnek, S. V. (1988). İlkellerde din, büyü, sanat, efsane. Gerçek Yayınevi.
• Pentikainen, J., Jaatinen, T., Lehtinen, I., Saloniemi. M. R. (1998). Shamans. Tampreen Museum Publications. Potapov, L. P. Altay Şamanizmi (M. Ergun, Çev.). Kömen Yayınları.
• Prokofyeva, Y. D. (2014). Sibirya halklarının Şaman kostümleri, Altaylılar (A. Bağcı, Çev). Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tarih ve Arkeoloji (2015). Altay Müzesi kukla tasvirleri. https://tarihvearkeoloji.blogspot.com/2015/04/altay-muzesi.html
• Uno, H. (2015). Altay panteonu mitler-ritüeller-inançlar ve tanrılar (Ö. Suveren, Çev.). Doğu Kütüphanesi.
• Yardımcı, K. G. (2016). Avrupa müzelerindeki Türk Şaman elbiseleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.