19. yüzyıl sonlarında Kemah ve civarında Ermeni isyanları

Year 2025, Issue: 32, 31 - 43, 30.09.2025

Nurettin Birol , Fatih Çiçek

https://doi.org/10.33404/anasay.1696858

Abstract

Bu çalışma, nitel tarihsel araştırma yöntemi ile yürütülmüş olup 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti’nin Erzurum Vilayeti'ne bağlı Kemah Kazası’nda Ermeni komitalarının ayrılıkçı faaliyetlerini ele almıştır. Araştırmanın zamansal sınırı 19. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın başları olup; mekânsal kapsamı ise Kemah ve civarı olarak tercih edilmiştir. Ağırlıklı olarak Osmanlı arşiv belgelerinin analizine dayanan bu çalışmada, Osmanlı bürokrasisine ait şifreli yazışmalar, vilayet salnameleri, devlet arşiv belgeleri, dönemin Avrupa basın raporları ve misyonerlere ait kaynaklar kullanılarak belgesel çözümleme yöntemi uygulanmıştır. Olaylar arasında nedensellik kurularak taraflar arası ilişkiler çözümlenmeye çalışılmış ve Ermeni komitacılarının Kemah’taki faaliyetlerinin yapısal boyutları verilmeye çalışılmıştır. Çalışmada kullanılan kaynaklar; Başkanlık Osmanlı Arşivi belgeleri, Erzurum Vilayet Salnameleri, dönemin yabancı gazeteleri, misyoner raporları ve yerli-yabancı tarihçilerin araştırma eserleridir.
Çalışmada elde edilen bulgulara göre ayrılıkçı Ermeniler 19. yüzyılın sonlarında Kemah ve çevresinde Müslüman ahaliye karşı silahlı propaganda, adam kaçırma ve yol kesme gibi saldırılarda bulunmuşlardır. Bölgedeki Ermenilere ait bazı manastırlar Ermeni çeteler tarafından yerel bir karargâha dönüştürülerek Müslüman ahaliye yapılacak saldırılarda kullanılmıştır. Kemah’taki Ermenilerin ayrılıkçı faaliyetlerinde eğitim kurumları ve kiliseler önemli bir araç olmuş buralarda Ermeni çocuklarına milliyetçilik fikirleri aşılanmıştır. Ermeni Protestan okulları ve misyonerlerin faaliyetleri doğrudan Amerikan ve İngiliz desteğiyle yürütülmüş olup bu durum bölgedeki istikrarsızlığı artırmıştır. Osmanlı Devleti, askeri ve idari takibatla komitacı faaliyetleri bastırmış, ancak Batılı devletler tarafından yoğun propaganda ve diplomatik baskıya maruz kalmıştır. 19. yüzyılın sonlarında Kemah’ta yaşanan olaylar Müslüman halk ile Ermeniler arasında sınırlı çatışmalara neden olmuş ancak büyük çaplı isyanlar devlet tarafından bastırılmıştır. Batılı basın yayın organları manipülasyonlar yoluyla Osmanlı Devleti aleyhine dezenformasyon yapmışlar ve bu yayınlar diplomatik yazışmalarla tekzip edilmiştir. Kemah’ta 19. yüzyılın sonlarında yaşanan Ermeni faaliyetleri, yerel düzeyde organize edilmiş fakat uluslararası aktörlerce yönlendirilmiş ayrılıkçı bir hareketin parçasıdır. Ermeni komitaları, azınlık okulları, dini kurumlar ve dış destekli propaganda araçları üzerinden faaliyetlerini yürütmüş; bu süreçte Osmanlı Devleti hem askeri hem diplomatik olarak etkin bir mücadele sergilemiştir.

Keywords

Kemah , Ermeni , Komita , Misyoner , Eşkıya

ARMENIAN REVOLTS IN KEMAH AND ITS SURROUNDINGS IN THE LATE 19TH CENTURY

Abstract

This study was conducted using a qualitative historical research method and examines the separatist activities of Armenian committees in the district of Kemah, which was part of the Erzurum Province of the Ottoman Empire in the late 19th century. The temporal scope of the research spans the last quarter of the 19th century to the early 20th century, while its geographical focus is limited to Kemah and its surrounding areas. Based primarily on the analysis of Ottoman archival documents, the study employs a documentary analysis method utilizing encrypted bureaucratic correspondence, provincial yearbooks (salnames), state archive records, contemporary European press reports, and missionary sources. Causal relationships between events were established, and the structural dimensions of Armenian committee activities were examined. The primary sources used in this study include documents from the Ottoman Archives of the Presidency, Erzurum Province Yearbooks, foreign newspapers of the period, missionary reports, and academic works by both Turkish and foreign historians.
According to the findings, Armenian committees active in Kemah and its surroundings during the late 19th century resorted to methods such as armed propaganda, kidnapping, and ambushing Muslim civilians. Certain monasteries belonging to the local Armenian population were transformed into operational bases by Armenian armed groups and were used to launch attacks against Muslim communities. In Kemah, educational institutions and churches played a key role in separatist activities, where Armenian children were indoctrinated with nationalist ideas. The activities of Protestant Armenian schools and missionaries were directly supported by the United States and the United Kingdom, further contributing to regional instability. Although the Ottoman state suppressed the committee activities through military and administrative measures, it faced intense propaganda and diplomatic pressure from Western powers. The events that took place in Kemah during this period led to limited clashes between Muslims and Armenians, but large-scale uprisings were ultimately quelled by the state. Western media outlets engaged in disinformation against the Ottoman Empire through manipulation, though many of these publications were refuted through official diplomatic correspondence. The Armenian activities in Kemah at the end of the 19th century represent a locally organized yet externally influenced separatist movement. Armenian committees operated through minority schools, religious institutions, and foreign-backed propaganda tools, while the Ottoman Empire responded with both military and diplomatic measures, demonstrating a significant capacity for internal security and crisis management.

Keywords

Kemah , Armenian , Committee , Missionary , Banditry

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA)
• Dahiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT):
• BOA. DH. MKT. 1509/111; 1512/67; 100/46; 433/47.
• Hariciye Nezareti Siyasi (BOA. HR. SYS):
• BOA. HR. SYS. 33/63; 34/19; 34/4; 64/31, 64/35; 2812/3; 2771/49; 2830/72.
• Hariciye Nezareti Petersburg Sefareti (HR. SFR. 1):
• BOA. HR. SFR. 1/108/46
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM):
• BOA. A.MKT. MHM. 645/2; 697/11.
• Dahiliye Muamelat (DH. TMIK. M.):
• BOA. DH. TMIK. M. 5/67; 94/56; 95/6.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y. MTV.):
• BOA. Y. MTV. 126/90.
• Yıldız Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK):
• BOA., Y.PRK.ASK 45/96; 07/54.
• Yıldız, Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK):
• BOA. Y.PRK.BŞK.43/65
• Yıldız Umumi (Y. PRK. UM)
• BOA. Y. PRK. UM, 31/95.
• Salnameler
• Erzurum Vilâyet Salnamesi (EVS)
• EVS., (1875) H.1292; H.1317, R. 1315 (1899); H.1318 R. 1317 (1900).
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Aksüt, A. K. (1992). Erzincan Tarihi Coğrafi, Toplumsal, Etnografi, İdari, İhsal İnceleme Araştırma Tecrübesi, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (1991). Osmanlı Belgelerinde Ermeniler, XXVII, İstanbul: DAGM Yayınları.
• Birol, N. (2017). 1890-1900 Ermeni Ayaklanmalarının Erzincan’a Yansımaları ve İlk Ermeni İsyanları. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, X-I, 21-34.
• Birol, N. (2019). 19.Yüzyıl Sonlarında Refahiye ve Çevresinde Asayiş Problemleri. Refahiye Sempozyumu, Erzincan. 335-355.
• Bliss, E. M. (1896). Turkey And The Armenian Atrocities, Philadelphia: Hubbard Publishing.
• Bozan, O. (2020). XIX. Yüzyılın Sonlarında Erzincan ve Çevresinde Müslümanlar ile Ermeniler Arasındaki Münasebetler. Erzincan Tarihi Cilt IV “Yakınçağ Döneminde Erzincan”, Erzincan: EBYU Yayınları.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie D’asie, C. I. Paris.
• Gül, A. (2015). Osmanlı Dönemi Dersim Bölgesinde Yaşanan Güvenlik Sorunları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3, 18, 1-33.
• Gürün, K. (1985). Ermeni Dosyası, Ankara: TTK Yayınları.
• Haydaroğlu, İ. P. (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Yabancı Okullar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hüseyin, N. P. (1984). Ermeni Olayları Tarihi I, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları.
• Karaca, A. (1993). Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Karal, E. Z. (1988). Osmanlı Tarihi VIII, Ankara: TTK Yayınları.
• Karataş, Y. (2010). II. Abdülhamid Döneminde Erzurum. AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Kocabaş, S. (1994). Ermeni Meselesi Nedir, Ne Değildir, İstanbul: Vatan Yayınevi.
• Kocabaşoğlu, U. (1989). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, XIX. yy.’da Amerikan Misyoner Okulları. İstanbul: Arba Yayınları.
• Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Konukçu, E. (2001). Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı, Ankara. II/38, 621-629.
• Küçük, C. (1984). Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi 1878-1897, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Mayewski, W. (1986). Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar, Çev. Azmi Süslü, Ankara: Ankara Üniversitesi Türk Tarih Enstitüsü.
• Miroğlu, İ. (1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara: TTK Yayınları.
• Sezer, A. (1999). Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-1938), Ankara: TTK Yayınları.
• Süslü, A. (1990). Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, İ. (2022). Kemah. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 25, 219-220, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şimşir, B. (1986). Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti, Uluslararası Terörizm ve Gençlik Sempozyumu Bildirileri. Sivas.
• Şişman, A. (2002). “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler” Türkler. 14, Ankara.
• Taşcı, K. (2020). Ortaçağ Döneminde Erzincan, Erzincan Tarihi, II. 90-107, Erzincan.
• Taşdemirci, E. (2001). Türk Eğitim Tarihinde Azınlık Okulları ve Yabancı Okullar, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 13-28, Kayseri.
• Tekin, Z., Göksal, E. (2017). II. Abdülhamit İstanbul’unda Yabancı Okullara Genel Bakış. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6(3), 318-336, Karabük.
• Terzioğlu, A. (2005). Vilayat-ı Sitte'de Ermeniler (1878-1914), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Tozlu, N. (1991). Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Turan, O. (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1975). Osmanlı Tarihi II, Ankara: TTK Basımevi.
• Vahapoğlu, M. H. (1990). Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Ankara: MEB.
• Yüksel, M. (2012). Erzurum, Bitlis ve Mamûretülaziz Vilâyetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905), Ermeni Araştırmaları, 43, 165-194.