Tanzimat Dönemi Osmanlı Aydınlarının İktisadi Düşünceleri

Year 2025, Volume: 35 Issue: 3, 973 - 992, 23.09.2025

Kenan Demir

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1579919

Abstract

19. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Osmanlı Devleti’nin uyguladığı iktisat politikaları Avrupa merkezli düşüncelerinin izlerini taşımaktadır. 19. yüzyılın başlarında modern iktisadın girişi yaşanmış ve modern iktisat düşüncesini bilen ve benimseyen kişiler ülkede görülmeye başlamıştır. Tanzimat döneminde iktisadi konularda görüş belirten kişiler, Kameralizm ile Liberalizm’den etkilenmiştir. Bu çalışmada Tanzimat dönemi iktisadı hakkında görüşler öne süren kişilerin iktisadi bakış açıları verilecektir. Osmanlı ekonomisi hakkında görüşler öne süren kişileri üç farklı kategoriye ayırabiliriz. Birincisi, Osmanlı’da ikamet eden yabacılar ile gayrimüslim Osmanlı vatandaşları olup bunlar tamamen liberalizm düşüncesini savunmuştur. İkinci grup ise bürokratlardan oluşmakta ve bunlar hem Kameralizm’den hem de Liberalizm’den etkilenmiş ve iki düşünceyi benimseyip ve devletin güçlendirilmesi doğrultusunda iktisadi öneriler getirmiştir. Üçüncü grup ise gazetelerde devletin iktisadi politikalarını eleştiren ve çözüm önerileri getiren sivil aydınlardır. Bunlar, liberalizmi fikren benimsemesine karşın iktisadı yerli çıkarlar doğrultusunda değerlendirmiştir. Liberal politikaların Osmanlı iktisadının gerilemesine neden olduğunun farkında olmuş ve buna karşı iktisada yerli ve milli bir bakış açısı doğrultusunda yaklaşmışlardır.

Keywords

Osmanlı Devleti , Liberalizm , Taznimat Dönemi , iktisat düşünürleri

Economic Thoughts of Ottoman Intellectuals in the Tanzimat Period

Abstract

The economic policies implemented by the Ottoman Empire since the first years of the 19th century bear the traces of Eurocentric thoughts. At the beginning of the 19th century, the entrance of modern economics was experienced and people who knew and adopted modern economic thought began to be seen in the country. People who expressed their views on economic issues during the Tanzimat period were influenced by Cameralism and Liberalism. In this study, the economic perspectives of the people who put forward their views on the economics of the Tanzimat period will be given. We can divide the people who put forward opinions about the Ottoman economy into three different categories. First, foreigners and non-Muslim Ottoman citizens residing in the Ottoman Empire fully defended the idea of liberalism. The second group consists of bureaucrats, who were influenced by both Cameralism and Liberalism, and adopted these two ideas and brought economic suggestions in line with the strengthening of the state. The third group is the civil intellectuals who criticize the economic policies of the state and offer solutions in the newspapers. Although they adopted liberalism intellectually, they evaluated the economy in line with domestic interests. They were aware of the fact that liberal policies caused the decline of the Ottoman economy, and they approached the economy in line with a domestic and national point of view.

Keywords

Ottoman State , Liberalism , Economic Thinkers , Tanzimat Period

References

• Ahmet Mithat Efendi, (1872). Teavün ve Tenasür. Dağarcık. 6
• Ali Suavi, (1867z). Mukaddime. Muhbir. 1
• Ali Suavi, (1867a/f/g/h/ı/i/1868c/d/e/f/g). Muhbir. 6;11;11;12;12, 27;34;36;37;38, 1-2;4;3;4; 1-2;3-4;3;4;1;1;1.
• Ali Suavi, (1867l). İstikraz. Muhbir. 14, 1–2.
• Ali Suavi, (1867n). Demiryol. Muhbir. 15, 4.
• Ali Suavi, (1868a). Niçuncu Mektubu. Muhbir. 18, 2–3.
• Ali Suavi, (1869). Tasarruf 2. Ulum Gazetesi. 10, 607-612.
• Ali Suavi, (1870). Memalik-i Osmaniye’de Pamuk Hasılatı. Ulum Gazetesi. 12, 724-726.
• Ali Suavi, (1870). Memalik-i Osmaniye’de Ticaret. Ulum Gazetesi. 12, 735-743.
• Ali Suavi, (1870). Sanayi-i Der Memalik-i Osmaniye. Ulum Gazetesi. 12, 727-732.
• Ali Suavi, (1870). İyi Maliye İyi Politikadan Olur. Ulum Gazetesi. 13, 772-777.
• Ali Suavi, (1870). İtibar-ı Kredi. Ulum Gazetesi. 17, 1049-1058.
• Galip Haldun, (1916). Tanzimat Devrinde Neşriyat-ı İktisadiye. İktisadiyat Mecmuası. 37.
• Hayrettin Bey, (1868a/b/c). Mesail-i Osmaniye: Şirket. Terakki. 1, 2, 3: 4-5, 1-2, 1-2.
• Hayrettin Bey, (1869c). Hükümet ve Tebaa. Terakki. 116, 1–2.
• Hayrettin Bey, (1869a). Hıfz-ı Servet Masrafa Dikkatle Olur. Terakki. 222, 1–2.
• Hayrettin Bey, (1869b). Devletlerin Borçları. Terakki. 228, 1–2.
• Mehmed Şerif Efendi, (1861a/b). Sanayi ve Ziraattan Hangisinin Hakkımızda Hayırlı Olduğuna Dairdir. Tercüman-ı Ahval. 68, 69.
• Mehmet Şerif Efendi, (1861c/d). Ekonomi Politik İlminin Tarikiyle Hudud-I Tabiiyesinin Tahdidi Beyanındadır. Tercüman-ı Ahval. 74, 75.
• Mehmed Şerif Efendi, (1861e). Bankaların Envaı ile Tabiatlarına Dair. Tercüman-ı Ahval. 84.
• Mehmed Şerif Efendi (1861g). İtibar-ı Umumi Ticarete Dair. Tercüman-ı Ahval. 105.
• Mehmed Şerif Efendi, (1863). Lüzum-ı Sa’y u Amel. Mecmua-ı Fünun. 8.
• Münif Efendi, (1863a). Sergi-i Umumi Osmaniye’nin Vuku-ı Küşadı. Mecmua-ı Fünun. 9.
• Münif Efendi, (1863-b). Zamime-i Sergi-i Osmani. Mecmua-ı Fünun. 10.
• Münif Efendi, (1866a), Umur-ı Maliye-i Düvel-i Muharebe. Mecmua-ı Fünun. 35.
• Münif Efendi, (1866b), Tuna Vilayetinde Menfaat-i Umumiye Sandıkları. Mecmua-ı Fünun. 36.
• Münif Efendi, (1862a), İlga-yı Kavaim-i Nakdiye. Mecmua-ı Fünun. 3.
• Münif Efendi, (1862b), Tarih-i Evrak-ı Nakdiye Berveche-i Umumi. Mecmua-i Fünun. 6.
• Namık Kemal, (1873i), Sa’y. Cüzdan. 1.
• Namık Kemal, (1872c). Nüfus. İbret. 9.
• Namık Kemal, (1872ç). Dostane-i Bir Vesatat, İbret. 10.
• Namık Kemal, (1872e). Reji. İbret. 30.
• Namık Kemal, (1872i). Sınaat ve Ticaretimiz. İbret. 57.
• Namık Kemal, (1872k). Rumeli Demiryolları Hakkında Levant Times’da Görülen Bir Makalenin Tercümesidir. İbret. 58.
• Namık Kemal, (1872m). Ziraatımız. İbret. 61.
• Namık Kemal, (1873v). Tezyid-i Varidata Dair Olan Mütalaatımızın İkinci Kısmıdır. İbret. 92.
• Reşad Bey, (26 Haziran 1872a). Fenn-i Servet. İbret. 10.
• Reşad Bey, (9 Temmuz 1872b). İstikraz. İbret. 19.
• Reşad Bey, (1873). Franklin Tarik-i Servet. Cüzdan. 1.
• Namık Kemal, (1868a-b-c). Mülkümüzün Servetine Dair Makale. Hürriyet. 7;8;10, 1-4;1-4;1-3.
• Namık Kemal, (1868d). Ecnebilerin Tasarruf-ı Emlak Salahiyeti. Hürriyet. 21, 2-5.
• Namık Kemal, (1868e). İstanbul Vergisi. Hürriyet. 26, 4-5.
• Namık Kemal, (1866a). İstikrazlar Hakkında. Tasvir-i Efkâr. 445, 1-2,
• Namık Kemal, (1866b). Maliyenin Muamelat-ı Hisabiyyesine Dair Bir Layihadır. Tasvir-i Efkâr. 406, 1–2. Namık Kemal, (1866c). Ahval-i Maliyeye Dair Bir Layihadır. Tasvir-i Efkâr. 414, 1-2,
• William Churchill, (1256). Ceride-i Havadis. 4.
• Ziya Paşa, (1868a). İstikraz-ı Cedit Üzerine Yeni Osmanlılar Cemiyetinin Mütalaatı. Hürriyet. 22, 1-6.
• Ziya Paşa, (1869e). Karınca Kanatlandı. Hürriyet. 35, 1-2.
• Ziya Paşa, (1869b/d/a/z/c). Yeni Osmanlılardan Bir Zat Tarafından Matbaamıza Gönderilip Gazetemizde Derç Edilmekte Olan Hatıraların Maba’dıdır. Hürriyet. 38;42;45;47;48, 6-8;8;8;3-4;7-8.
• Aktepe, M. (1981). Dünkü Fransızlar Blak Bey ve Oğlu. İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 33.
• Bailey, F. E. (2011). Palmerston ve Osmanlı Reformu (1834-1839), Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bağış, A. İ. (2000). Milli İktisat Arayışları. Yeni Türkiye Dergisi Osmanlı Özel Sayısı 2, 6/32.
• Baysun, C. (1999). Mustafa Reşit Paşa. Tanzimat 2. İstanbul: Milli Eğitim.
• Berkes, N. (2003). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi.
• Berkes, N. (1975a). Türk Düşüncesinde Batı Sorunu. Ankara: Bilgi.
• Berkes, N. (1975b). 100 soruda Türkiye İktisat Tarihi 2. İstanbul: Gerçek.
• Birinci Köy Ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını. (1938). Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. İstanbul: Devlet.
• Çankaya, A. (1969). Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler 2. Ankara: Mars.
• Çakır, C. (2005). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı İktisat Düşüncesi. Osmanlı Medeniyeti Sempozyum Bildirileri. İstanbul: Klasik.
• Çavdar, T. (1992). Türkiye’de Liberalizm 1860-1990. İstanbul: İmge.
• Çavdar, T. (2003). Türk Ekonomisinin Tarihi 1900–1960. Ankara: İmge.
• Çelik, H. (1994). Ali Suavi ve Dönemi. İstanbul: İletişim.
• Çiçek, N. (2014). Hayal Edilmiş Coğrafyada Ezber Bozan Bir İngiliz Oryantalist: David Urquhart. Osmanlı Modernleşmesi, Temenna ve Türk Hamamı. Toplum ve Bilim. 130
• Erdem, Ç. (2010). Mehmet Sadık Rıfat Paşa ve 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğuna Batılılaşma Bağlamında Kameralizmin Girişi. G. Ü. İİBF Dergisi. 12/2.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1946). Türkiye’de İktisat Tedrisatı Tarihçesi ve İktisat Fakültesi Teşkilatı. İstanbul: İsmail Akgün.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1934). Bizde Avrupavari iktisatçılığın Başlangıcı. İş Ahlak ve İçtimaiyat Mecmuası. 1.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1952). İktisadi Tefekkür Tarihimize Ait Yeni Bir Vesika. IV. Türk Tarihi Kongresi. Ankara 10-14 Kasım 1948, Ankara: TTK.
• İlhan, M. (2016). Tanzimatçı Düşüncenin Kaynağı Sefirler, Türk İdare Dergisi, 482.
• İnceoğlu, F. S. (2005). Tanzimat’ta Bir Düşünür ve Bürokrat: Münif Paşa ve İktisat Tasavvuru, Divan, 10/19.
• İnsel, A. (2005). Türkiye’de Liberal Kavramın Soyçizgisi. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 7 Liberalizm, İstanbul: İletişim.
• Kılınçoğlu, D. T. (2017). İktisadi Düşünce Tarihi Kaynağı Olarak Edebiyat: Geç Osmanlı İmparatorluğundan Üç Örnek. İktisat ve Diğer Bilimler. İstanbul: İletişim.
• Karal, E. Z. (1983). Osmanlı Tarihi 6. Ankara: TTK.
• Karpat, K. (2006). Osmanlı’da Değişim Modernleşme ve Uluslaşma. İstanbul: İmge.
• Kodaman, B. (1994). Mustafa Reşit Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler. Ankara: TTK.
• Koloğlu, O. (2010). Osmanlı Dönemi Basının İçeriği, İstanbul: İÜ İletişim Fakültesi.
• Koloğlu O. (1988a). Osmanlı Devleti’nde Liberal Ekonominin Savunucusu: Blacque Bey (1792-1836), Tarih ve Toplum. 157.
• Koloğlu, O. (1988b). 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması ve Mısır Tehdidi. Tarih ve Toplum. 10/60.
• Koloğlu, O. (2000). Avrupa’ya Karşı Osmanlı’yı müdafaa eden Avrupalı Blak bey. Popüler Tarih, 1.
• Koloğlu, O. (1998). Osmanlı Basının Doğuşu ve Blak Bey Ailesi. İstanbul: Müteferrika.
• Kurdakul, N. (1997). Tanzimat Dönemi Basınında Sosyo-Ekonomik Fikir Hareketleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Kurdakul, N. (1989). Tanzimat Döneminin Gereğince Tanınmayan Düşünürü: Mehmed Sadık Rıfat Paşa. Tarih ve Toplum, 70.
• Kurdakul, N. (1990). 19. Yüzyılda İktisat Kitapları. Tarih ve Toplum. 13/75.
• Lewis, B. 2004. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: TTK.
• Mardin, Ş. (2011). Tanzimat Fermanının Manası: Yeni Bir İzah Denemesi. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: İş Bankası Kültür.
• Mardin, Ş. (2002a). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (2002b). Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1994). Siyasal ve Sosyal Bilimler. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (2002c). Siyasal ve sosyal Bilimler. İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İktisadi Düşüncenin Gelişimi 1838-1918. TCTA 3. İstanbul: İletişim.
• Ortaylı, İ., (2000). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: İletişim.
• Ortaylı, İ. (2011b). Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomatikasının Bazı Yönleri. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul: İş Bankası Kültür.
• Önsoy, R. (1994a). Tanzimat Döneminde İktisadi Düşüncenin Teşekkülü. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara: TTK.
• Önsoy, R. (1994b). Tanzimat Dönemi İktisat Politikası. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumunu. Ankara: TTK.
• Önsoy, R. (1988). Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası. İstanbul: İş Bankası Kültür.
• Özçelik T. (2009). Ceride-i Havadis’te Ziraat Ticaret ve Sanayi Tartışmaları. İÜ Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi, 56.
• Sayar, A. G. (2006). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. İstanbul: Ötüken.
• Sayar, A. G. (2003-a). Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine Ait Değişmeler. İstanbul: Ötüken.
• Sayar, A.G. (2005). İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları. İstanbul: Ötüken.
• Sayar, A. G. (2003b). İlk İktisat Muallimi Serendi Arşizen. İÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 29.
• Semiz, Y. (1994). Sadık Rıfat Paşa Hayatı ve Görüşleri (1807-1857). SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 1.
• Şener, A. (1994). Osmanlı Mali Düşüncesinin Çağdaşlaşması. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu. Ankara: TTK.
• Tanpınar, A. H. (2006). 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi.
• Türköne M. (1995). Osmanlı Modernleşmesinin Kökleri. İstanbul: Yeni Şafak.
• Ugurlu, S.& Demirtaş, B.M. (2010). Mehmed Sadık Rıfat Paşa ve Tanzimat. History Studies 2.
• Ulusoy, R. (2010). Türkiye’ye Liberal İktisat Düşüncesinin Girişi ve Tercüme Odası. Birinci İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri 2, İstanbul, İTO.
• Yayla A. & Seyitdanlıoğlu, M. (1998). Türkiye’de Liberalizm. Liberal Düşünce. 3/10,11.