Kırâat İlminde Zevâid Türü Çalışmalar: İbnü’l-Kâsıh’ın Mustalahu’l-İşârât Adlı Eseri Özelinde İnceleme

Year 2025, Issue: 41, 65 - 84, 30.11.2025

Recep Koyuncu

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1700473

Abstract

Kıraat ilmi, Kur’an kelimelerinin eda keyfiyetlerini ve bunlara dair ihtilafları, nakledenlere isnat etmek suretiyle ele alan ilimdir. Medine döneminde gündeme gelen “yedi harf” olgusu ile neşet eden kıraat ilmi, sahabe ve tabiinden öne çıkan seçkin şahsiyetler tarafından sistematikleşme sürecini tamamlamıştır. Kıraat ilmi tarihi süreçte birtakım faaliyetler ve şahsiyetlerin etkisiyle belli başlı dönemlerden geçmiştir. Bu doğrultuda İbn Mücâhid (ö. 324/936) sonrasında kıraat uleması, birtakım gerekçelerle farklı sayılarda kıraatleri tasnif eden eserler kaleme almıştır. Mevcut kıraatlerin senet ve metinlerini tahkik ve tenkide tabi tutmak suretiyle kıraatlerin sahih ve makbul olanlarını belirleyip, diğerlerinden ayırmayı amaçlamışlardır. İbn Mücâhid’in yedi kıraat imamı ile bunların ikişer ravisini esas almış olması, bunların dışındaki kıraat ve rivayetlerin makbul olmadığı yönünde bir anlayışın ortaya çıkmasına neden olmuş, bu da sonraki süreçte sekiz, on, on bir, on iki, on dört gibi muhtelif sayılarda ziyade ihtiyarı ihtiva eden birtakım tasnif ve tedvin çalışmalarına imkân sağlamıştır. Makalede söz konusu zevâid türü teliflere örnek olarak sekizinci asır kıraat alimlerinden İbnü’l-Kâsıh’ın (ö. 801/1399) Mustalahu’l-işârât adlı eseri incelenmiştir. Bu bağlamda öncelikle ziyade çalışmaların kıraat ilmi tedvin ve tasnif sürecindeki yerine ve önemine değinilmiştir. Sonrasında Mustalahu’l-işârât’ın ele aldığı konular genel hatlarıyla ele alınmış eserde kullanılan kaynaklar ve metot üzerine analiz yapılmıştır. İbnü’l-Kâsıh kıraatlerin tedvin ve zaptı noktasında titiz çalışmalar yapan ulemadan birisidir. Özellikle kıraat-i seb‘anın dışında kalan sair kıraatlerin dayandıkları kaynakları bizzat Mustalahu’l-işârât adlı eserinde zikrederek yetkinliğini göstermiştir. Son tahlilde İbnü’l-Kâsıh’ın söz konusu eserinin, tarihi süreçte yedili tasnif üzerine ilave/tekmile olan üçü sahih diğer üçü şâz olmak üzere kıraate dair müktesebatın bir arada tedvin edildiği önemli bir çalışma olduğu tespit edilmiştir. Öte yandan Mustalahu’l-işârât’ın İbn Mücâhid’in yedi ihtiyarı neticesinde maruz kaldığı eleştiriyi ve “yedi harf, yedi kıraat” gibi yanlış bir algıyı da bertaraf etme adına kayda değer bir çalışma olduğu görülmüştür.

Keywords

Kur'an-ı Kerim Okuma ve Kıraat , İbnü'l-Kâsıh , Yedi Kıraat , Zevâid Literatürü , Mustalahu'l-İşârât

Thanks

ilginiz için teşekkür eder başarılar dilerim..

Zawāid Type Studies in the Science of Qiraat: An Analysis of Ibn al-Qāshīh’s Mustalāh al-Ishārāt

Abstract

The science of Qiraat is the science that deals with the manner of rendering the words of the Qur'an and the disputes about them by attributing them to the translators. The science of Qiraat, which emerged with the phenomenon of ‘seven letters’ that came to the agenda during the Medina period, completed the process of systematisation by prominent figures from the Companions and tabi'in. The science of Qiraat has passed through certain periods in the historical process under the influence of certain activities and personalities. In this direction, the scholars of Qiraat after Ibn Mujāhid (d. 324/936) wrote works classifying different numbers of Qiraats for a number of reasons. By subjecting the scripts and texts of the existing qiraats to analysis and criticism, they aimed to determine the authentic and acceptable ones and to distinguish them from the others. The fact that Ibn Mujāhid took the seven Qira'ah imams and their two narrators as a basis led to the emergence of an understanding that the Qira'ah and narrations other than these were not acceptable, which enabled a number of classification and compilation studies in the following process, such as eight, ten, eleven, twelve, fourteen. In this context, first of all, the place and importance of rather type of studies in the process of the scholarship and classification of Qiraat has been mentioned. This article analyses the work of Ibn al-Qāsīh (d. 801/1399), one of the eighth-century Qiraat scholars, Mustalah al-ishārāt as an example of the aforementioned works. Afterwards, the topics covered in Mustalah al-ishārāt were discussed in general terms and the sources and methodology used in the work were analysed. Ibn al-Qāsih is one of the scholars who carried out meticulous studies on the compilation and recording of the qiraat. In particular, he showed his competence by mentioning the sources on which the other qiraats other than qiraat al-sab'an were based in his work Mustalah al-ishārāt. In the final analysis, it has been determined that Ibn al-Qāsih's work in question is an important work in which the acquisitions related to qiraat, three of which are sahih and three of which are shāzī, which are additions to the classification of seven in the historical process, have been edited together. On the other hand, Mustalah al-ishārāt was found to be a significant work in order to eliminate the criticism Ibn Mujāhid was subjected to as a result of his seven needs and the wrong perception of ‘seven letters, seven qiraat’.

Keywords

Quran Reading and Qiraat , Ibn al-Qāshīh , Seven Qiraat , Zawaid Litarature , Mustalāh al-Ishārāt.

References

• Altıkulaç, Tayyar. “Hatim İndirme”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/108-109 (Haziran 1971), 168-176.
• Cermî, İbrahim Muhammed. Mu‘cemu ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2001.
• Ebû Bekr İbn Mücâhid. Kitâbu’s-Seb’a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Mearif, 1980.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2018.
• İbn Hallikan, İbrahim b. Ebubekr. Vefeyâtü ’l-a’yân ve enbâi ebnâî’z-zaman. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1900.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b Muhammed b Muhammed b Alî b Yûsuf. Müncidu’l-Mukriîn ve Mürşidu’t-Tâlibîn. Mekke: by., 1418/1997.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b Muhammed b Muhammed b Alî b Yûsuf. en-Neşr fi’l-kıraati’l-’aşr. thk. Eymen Ruşdi Suveyd. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l-Gavsânî, 1440/2019.
• İbnü’l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b Muhammed b Muhammed b Alî b Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurra. thk. Gotthelf Bergstraesser. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1402/1982.
• İbnü’l-Kâsıh,Ebü’l-Bekà Nûreddin Ali b. Osman b. Muhammed el-Uzri el-Bağdâdi. Sirâcü’l-Kârii’l-mübtedî ve tezkâru’l-mukrii’l-müntehî. Kahire: by., 1373/1954.
• İbnü’l-Kâsıh, Ebü’l-Bekà Nûreddin Ali b. Osman b. Muhammed el-Uzri el-Bağdâdi. Mustalâhü’l-işârât fi’l-kıraâti’z-zevâidi’l-merviyye ani’s-sikât. thk. Atıyye b. Muhammed el-Vehbî. Amman: Dâru’l-Fikr, 1427/2006.
• Karataş, Şuayip. İmam Ya’kûb Kıraatinin Özellikleri ve Delilleri. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Karataş, Şuayip. “Ulûmü’l-Kur’ân Kaynaklarında Yedi Harf Meselesinin Ele Alınışı: Klasik-Modern Karşılaştırması”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/1 (2022), 261-296.
• Kastallânî Şihabuddîn. Letâifü’l-İşârât li Fünûni’l-Kıraât, Kahire: by., ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-Müellifîn. 4 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1377/1957.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi Takrib Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât Mustafa el-İzmîrî ve ’Umdetü’l-İrfân Adlı Eseri. İstanbul: Hikmetevi, 1. Basım, 2021.
• Koyuncu, Recep. “Yöntem ve Mahiyeti İtibariyle Kıraat İlminde Tahrirât Geleneği: İbnü’l-Cezerî Özelinde Bir İnceleme”. Uluslararası İbnü’l-Cezeri Sempozyumu, 665-690.
• Kudah, Muhammed Ahmed Müflih - Ahmed Halid Şükri. Mukaddimât fî ’İlmi’l-Kıraât. Amman: Dâru Ammar, 2001.
• Ma’sarâvî. Ahmed ‘İsâ. el-Fütühât fi’l-kırââti’l-aşr şerhan ve tevcihan. Kahire: Dâru’l-İmam Şatıbiyye, 2017.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Mekki b. Ebî Talib el-Kaysî, Ebû Muhammed b. Hammuş. el-İbâne ’an meâni’l-kırâât. thk. Abdulfettah İsmail Çelebi. Kahire: Dâru Nehda, ts.
• Meryem, İbn Ebû. el-Mûdah fî vücûhi’l-kıraat ve ileliha. thk. Hamdan el-Kubeysî. Mekke: by., 1413/1993.
• Sarı, Mehmet Ali. “İbnü'l-Kâsıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/102-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsuddin Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ül-Lâmi’ li ehli’l-Karni’t-tâsi’. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lam: kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisa mine’l-Arabi’l-mübta’ribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 cilt. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1422/2002.