Magrâvî’nin İhlâs Sûresi Tefsiri Metodolojisine Dair Bir Değerlendirme

Year 2025, Volume: 16 Issue: 1, 1 - 16, 30.06.2025

Hacı Çiçek

https://doi.org/10.51605/mesned.1654037

Abstract

İhlâs Sûresi, Müslümanların çok önem verdiği sûrelerin başında gelmektedir. Onların önem vermelerindeki en belirleyici faktörler, özlü bir anlam potansiyeline sahip olması ve hakkında bazı hadis rivayetlerinin bulunmasıdır. Hatta bir hadiste, İhlâs Sûresi’nin Kur’ân’ın üçte birine denk olduğu haber verilmiştir. Bu itibarla hacmi küçük olmasına rağmen sûrenin sayfalarca tefsiri yapılmıştır. İhlâs Sûresi’ni çok geniş şekilde ele alanlardan birisi de Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman elMagrâvî’dir. Magrâvî, sûrenin tefsirini genellikle hadis rivayetleriyle desteklemiştir. Nitekim tefsirine verdiği et-Tedebbur ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân bi Sahîhi’s-Sünen ismi Kur’ân’ı hadis rivayetleriyle açıklama anlamına gelmektedir. Magrâvî, tefsirinde kaydettiği hadislerin sûreye ilişkin konularını bir başlık altında zikretmiştir. Ondan sonra rivayete, sûredeki sözcük ve kavramlara dair önceki tefsir ve hadis uzmanlarının görüşlerini derlemiş, kişisel tercihte bulunmuştur. Magrâvî’nin yirmi yıla yakın bir sürede kaleme aldığı ve kırk ciltten oluşan tefsirindeki metodolojisi, Selef metodolojisi olarak öne çıkmıştır. Bu metot reye baş vurmadan Kur’ân’ın Kur’ân ile; sünnet ile tefsiri şeklinde tanımlanabilir. Magrâvî, müfessirin, Arapçayı çok iyi bilmesini şart koşmuştur. Magrâvî’nin İhlâs Sûresi tefsirindeki metodolojisi, Kur’ân’ın diğer sûrelerini de kapsaması açısından oldukça önemlidir. Bu nedenle çalışmamızda İhlas Sûresi tefsiri seçilmiştir. Magrâvî, İhlas Sûresi tefsirinde yoğun şekilde kaynaklara başvurmuştur. Eski hadis âlimlerinden Buhârî (öl. 256/870), Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî (öl. 261/875), Ebû Dâvûd (öl. 275/888), Tirmîzî (öl. 279/892), Nesâî (öl. 303/915), İbn Mâce (öl. 255/869), Malik b. Enes (öl. 179/795), Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855); tefsirde ve diğer ilim dallarında ise İbn Cerîr et-Taberî (öl. 310/923), Begavî (öl. 516/1122), Zemahşerî (öl. 538/1144), (öl. 671/1273), İbn Teymiyye (öl. 728/1328), İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye (öl. 751/1351), İbn Kesîr (öl. 774/1372), Celâleddîn es-Süyûtî (öl. 911/1506), Şevkânî (öl. 1250/1831) ve Sıddîk Hasan Hân (öl. 1307/1890) onlardan bazılarıdır. Onlardan en meşhur olanları Muhammed Takiyüddîn el-Hilâlî (öl. 1987), Muhammed el-Emin eş-Şinkîtî (öl. 1974), Abdülazîz b. Bâz (öl. 1999), Muhammed Nâsıruddîn Elbânî (öl. 1999) ve Ebûbekir el-Cezâirî (öl. 2018) olduğunu söylemek mümkündür. Burada Magrâvî’nin, kendisinden farklı düşünen ilim adamlarına karşı tutum ve davranışına değinmekte yarar vardır. Çünkü bir ilim adamının bu konudaki bakışı, onun ilmî vizyon ve perspektifini ele veren belirleyici bir faktördür. Magrâvî’nin farklı yorum ve görüşlere hoşgörüyle yaklaştığı söylenemez. Onun eleştirisinden neredeyse hiçbir müfessir kurtulamamıştır. Farklı düşünen şahısları eleştirirken, bazen onların şahsından öte etnik kökenlerine bile dil uzattığı görülmüştür. Buna Ebu's-Suûd Efendi (öl. 982/1574) ve İsmail Hakkı Bursevî’yi (öl. 1137/1725) örnek olarak vermek mümkündür. Magrâvî, adı geçen iki müfessiri eleştirmekle yetinmemiş, onların müntesip oldukları Türk milletinin, genelde Hanefî olduklarını, itikadî bağlamda Mâtürîdîyye ve Eş‘ariyye yorumlarına bağlı kalmada bağnaz ve sert davrandıklarını söylemiştir. Magrâvî’nin, neredeyse her konuda kendi kanaatini merkeze alıp diğer yorumları dışladığı, farklı görüş sahiplerini küçümseyip hakaret ettiği anlaşılmaktadır. Hatta İslâm kültür tarihinde oldukça önemli bir yere sahip olan İmam Gazzâlî’nin meşhur eseri İhyâu Ulûmi’d-Dîn’in geçmişte yakılmış olmasını desteklemiştir. Bu çalışmada, Magrâvî’nin kısaca hayatı, onun İhlâs Sûresi tefsirindeki metodolojisi ele alınmış, analitik bir bakışla değerlendirilmiştir.

Keywords

Tefsir, Allah, Kur’ân, İhlâs Sûresi, Magrâvî

An Evaluation of Magārwī's Methodology of Tafsīr of Sūrah Al-Ikhlās

Abstract

Sūrah al-Ikhlās is one of the most important sūrahs for Muslims. The most decisive factors behind its importance are its concise meaning and the hadith narrations associated with it. In one hadith, it is even reported that the sūrah of Ikhlās is equivalent to one third of the Qur'ān. In this respect although it is brief in length, it has been the subject of extensive tafsir literature. One of those who dealt with the Ikhlās sūrah in a very extensive way is Abu Sahl Mohammad b. Abdur-rahman al-Magrāwī. Magrāwī generally supported his exegesis of the sūrah with hadith narrations. As a matter of fact, the title of his tafsir, al-Tadabbur wa'l-Bayān fī Tafsīr al-Qur'ān bi Sahīhi's-Sunan, As a matter of fact, the title of his tafsir, al-Tadabbur wa’l-Bayān fī Tafsīr al-Qur’ān bi Ṣaḥīḥi’s-Sunan, means interpreting the Qur’ān through hadith narrations. Magrāwī mentioned the relations of the hadiths he recorded in his tafsīr to the sūrah and the subject under a heading. Sub-sequently he compiled the opinions of previous exegetes and hadith experts on the narration, the words and concepts in the sūrah, and made personal preferences. The methodology of Magrāwī's tafsīr, which he wrote in a period of nearly twenty years and consists of forty volumes, has been characterized by the Salaf methodological approach. It can be defined as the exegesis of the Qur’ān with the Qur’ān and the Qur’ān with the Sunnah without resorting to reason. Magrāwī stipulated that the exegete should know Arabic very well. Magrāwī's methodology in the tafsīr of Surah al-Ikhlas is very important in terms of covering other surahs of the Qur'ān. For this reason, the tafsir of Surah al-Ikhlas has been chosen in our study. In his tafsir of Surat al-Ikhlas, Magrāwī relied extensi-vely on sources. Al-Bukhārī (d.256/870), Muslim b. Hajjāj al-Qushayrī (d.261/875), Abu Dāwūd (d.275/888), al-Tirmīzī (d.279/892), al-Nasai (d.303 /915), Ibn Māja (d.255/869), Malik b. Anas (d.179/795), Ahmad b. Hanbal (d.241/855); Ibn Jarīr al-Tabari (d.310 /923), Begavî (d.516/1122), Za-makhshari (d.538/1144), (d.671/1273), Ibn Taymiyya (d.728/1328), Ibn al-Qayyim al-Jawziyya (d.751 /1351), Ibn Kathir (d.774/1372), Jalāl al-Dīn al-Suyūtī (d.911/1506), Shawkanī (d.1250/1831) and Siddiq Hasan Khan (d.1307/1890) are some of them. Magrāwī also benefited from many of his con-temporary teachers. The most famous of them are Muhammad Taqi al-Dīn al-Khilālī (d.1987), Mo-hammad al-Amin al-Shinkītī (d.1974), ‘Abd al-’Aziz b. Bāz (d.1999), Mohammad Nāṣir al-Dīn Albānī (d.1999), and Abūbekir al-Jazāirī (d.2018). Here it is useful to mention Magrāwī's attitude and behaviour towards scholars who think differently from him. This is significant, as a scholar’s view on this issue should be considered as a determining factor that gives his scholarly vision and perspective. It cannot be said that Magrāwī was tolerant of different interpretations and views. Al-most no mufassir survived his criticism. While criticising people who think differently, it has been observed that sometimes he has even insulted their ethnic origins beyond their personalities. Examp-les of this are Abussuūd Efendi (d.982/1574) and Ismail Hakki Bursawī (d.1137/1725). Magrāwī was not content with criticising these two commentators; he also stated that the Turkish nation to which they belonged was generally Hanafī and that they were bigoted and rigid in adhering to Māturīdīya and Ash'ariyya interpretations in the theological context. It is understood that Magrāwī centred his own circle of opinion on almost every issue and excluded other interpretations, belittling and insul-ting their authors. He even supported the burning of Imam al-Ghazālī's famous work Ikhyāʾu ‘Ulūm al-Dīn, which has a very important place in the history of Islamic culture. In this study, Magrāwī's brief life and the methodology he followed in his exegesis of Sūrah al-Ikhlās are discussed and analy-tically evaluated.

Keywords

Tafsīr, Allah, The Qur’ān, Sūrah Ikhlās, Magrāwī

References

• Akçay, Yusuf. Kur’ân’ın İlk Türkçe Tercümeleri ve Mustafa b. Muhammed’in İhlâs Sûresi Tefsiri. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 5 (Kış 2012), 125-140.
• Aydın, Şükrü. Kur’an Ayetleri Arasındaki Bağlam İlişkisi Açısından İhlâs Sûresi. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 92/ 20 (Temmuz 2023), 587-609.
• Bayak, Cemal. Turkish Studies International Periodical for the Languages. Literature and History of Tur-kish or Turkic 11/10 (Spring 2016), 89-136.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ. Me’âlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-‘Arabî, 1999.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Said Abdullâh b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdürrrahmân Maraşlı. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil. Sâhîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1979.
• Çelik, Ramazan. Sinoplu Safâyî’nin Manzum İhlâs Sûresi Tefsiri. Umde Dini Tetkikler Dergisi 5/2 (Aralık 2022), 145-189.
• Çiçek, Hacı. Magrâvî’nin “el-Müfessirûn” Adlı Eserinde Bazı Müfessirleri ve İmam Gazzâlî’yi Eleş-tirmesi Üzerine Bir Değerlendirme -İhyâu Ulûmi’d-Dîn’in Yakılması Örneği-. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi 10/97, 2023, 1433-1443.
• Çol, Muhammet. II. Abdülhamid Dönemi Âlimlerinden Mûsâ Kâzım Efendi ve Sûre-i İhlâs ve Alak Tefsir-leri Risalesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, 289-300.
• Çöllüoğlu, M. Sami. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/1 (2018), 309-329.
• Doğan, Yusuf. İhlâs Sûresi Tefsiri’nde Yer Alan Deyimler. Sosyal Bilimler Dergisi 5/28 (Ekim 2018), 397-414.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘âs. Sünen. thk. M. Muhyiddîn Abdulhamid. Riyâd: Dârü’l-Fikr, ts.
• Ebû Hayyân el-Endülüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Bahrü’l-muhît. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1999.
• Ekin, Yunus. İhlâs Kavramının Semantik Analizi. Tasavvuf/ İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 3/9 (Temmuz-Aralık 2002), 147-160.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. 8 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ayn. 8 Cilt. Kâhire: Dârü Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Göztepe, Yüksel. Şeyhülislam Musa Kazım Efendi’nin “Sûre-i İhlâs ve Sûre-i Alak Tefsiri” Adlı Ça-lışmasındaki Vahdet Anlayışı. Asitan Kitap, Gök Medrese İlahiyat Araştırmaları -1-, (İstanbul: 2019), 115-136.
• Güney, Ahmet Faruk. Atina’da Yazılan Bir Tefsir: Atina Müftüsü Hacı Hüseyin Efendi’ye Ait İhlâs Sûresi Tefsiri. Tarih Boyunca Rumeli Coğrafyasında İlim, İrfan ve Hikmet. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022.
• Güney, Ahmet Faruk. Mekkîzâde Mehmed Tâhir Efendi'nin Müstevcebu'l-Halâs fî Tefsîri Sûreti'l-İhlâs Adlı Eseri -Neşr-. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Güz 2015), 75-106.
• Hererî, Muhammed Emîn. Hadâiku’r-ravhi ve’r-reyhân fî ravâbî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 33 Cilt. Beyrût: Dârü Tavki’n-Necât, 2001.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Mehdî el-Hasenî. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd. 7 Cilt. Kâhire: Hasan Abbâs Zekî Neşri, 1998.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. 2 Cilt. Beyrût: Şirketü Dâri’l-Erkam, H/1416.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Mu-hammed Selâme. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’t-Tayyibe, 1999.
• İbn Manzûr, Ebû Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dârü Sâdır, H/1414.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn Ahmed. Macmû’u-fetâvâ. thk. Abdürrrahmân b. Muhammed b. Kâsım. Medine: Macmau’1-Melik Fahd, 1995.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, H/1412.
• Kalaç, Rıdvan. el-Ermeyûnî ve İhlâs Sûresi’nin Faziletine Dair Kırk Hadisi. e-Şarkiyat İlmi Araştırma-lar Dergisi 10/4 (22) (Aralık-2018), 1276-1305.
• Kâsımî, Muhammed Cemâluddîn. Mehâsinü’t-te’vîl. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, H/1418.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiu‘li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kutub, Seyyid. el-Adâletu’l-İçtimâiyyetu fi’l-İslâm. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk, 1995.
• Kutub, Seyyid. et-Tasvîru’l-fennî fi’l-Kur’ân. Kâhire: Dârü’ş-Şurûk: 2004.
• Maden, Şükrü. Kastamonulu A'reczâde Ahmed Efendi ve İhlâs Sûresi Tefsiri. II. Uluslararası Şeyh Şa'bân-ı Veli Sempozyumu. -Kastamonu'nun Manevi Mimarları 4--6 Mayıs (2014), 199-207.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman, el-Akîdetu’s-selefiyye, Riyâd: Dârü’l-Menâr, H/1414.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman. el-Müfessirûn beyne’t-te’vîl ve’l-isbât fî âyâti’s-sıfât. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahman. et-Tedebbur ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân bi sahîhi’s-sünen. 40 Cilt. Beyrût: Mektebetü Mişkât el-İslâmiyye, 2014.
• Magrâvî, Ebû Sehl Muhammed b. Abdurrahmân. Mevsû’atü mevâkıfı’s-selef fî’l-akîde ve’l-menhec ve’t-terbiyye. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2007.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. Tefsîrü’l-Kurʾân (en-nüket ve’l-‘uyûn). 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Münzirî, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdilkavî. et-Tergîb ve’t-terhîb. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü Mustafa el-Bâbî, 1968.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kelim et-Tayyib, 1998.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Sa‘d b. Ubeydullâh. Şemsu’l-ʿülûm ve devâʾü kelâmi’l-Arab mine’l-külûm. 11 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr el-Muâsır, 1999.
• Öztürk, Ali. Muallim Naci (1849-1893)'nin "Hülâsatü'l-İhlâs" İsimli İhlâs Sûresi Tefsiri. İslami İlimler Dergisi 7/2 (Güz 2012) 109/140.
• Paçacı, Mehmet. İhlâs Sûresi’nin Sami Geleneği Perspektifinden Bir Tefsiri. İslamiyât 3 (1998), 49-71.
• Râzî, Fahruddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Rızâ, Reşîd. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Hakîm (Tefsîrü’l-menâr). 12 Cilt. Kâhire: Heyet, 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kurʾân. 10 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâ et-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Sevinç, Sümeyye. İhlâs Kavramının Tahlili (Sözlük Bilim ve Kur’ân Âyetleri Özelinde). Din ve Bilim – Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi (Aralık 2020), 3(2): 49-67.
• Sıddîk Hasan Hân, Ebü’t-Tayyib Muhammed el-Kannevcî. Fethu’l-beyân fî mekâsidi’l-Kur’ân. 15 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1992.
• Süyûtî, Abdurrrahmân b. Ebûbekir Celâluddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethü’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1993.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn b. Muhammed el-Muhtâr. Edvâü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿzı meʿânî kelâmi rabbine’l-hakîmi’l-habîr. 4 Cilt. Kâhire: Matbaatü Bûlâk, H/1285.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî. Câmiʿü’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ah-med Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tantavî, Muhammed Seyyid. et-Tefsîrü’l-vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. 15 Cilt. Kâhire: Dârü’n-Nahda, 1997. Tirmîzî, Ebû İsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmîzî. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1980.
• Tütün, Sevgi. Mekkîzâde Mehmed Tâhir Efendi ve Tefsir Risâlesi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2012), 515-532.
• Yıldırım, Emine Taşçı. 18.Asır Osmanlı Düşüncesinde Bir İbn Sînâ Şârihi: Ebû Saîd Hâdimî ve İhlâs Sûresi Hâşiyesi. Dini Araştırmalar 18/47 (Temmuz-Aralık 2015), 198- 220.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l ekâvil fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîrü’l-münîr. 30 cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikri’l-Muâsır, 1991.