Behramkale Murat Hüdavendigâr Camii’ne Tarihsel Bağlamda Yapılan Koruma ve Onarım Müdahalelerinin Kronolojik Değerlendirmesi

Year 2025, Issue: 26, 235 - 267, 15.09.2025

Ayşe Esin Kuleli , Zahide Çiğdem Alas

https://doi.org/10.21021/osmed.1631323

Abstract

Bu çalışma, Antik Assos kentinin kuzeyinde, Behramkale köyüne hâkim bir konumda yer alan Murat Hüdâvendigâr Camii’nin mimari özelliklerini ve tarihsel süreçte geçirdiği onarım müdahalelerini incelemeyi amaçlamaktadır. Erken Osmanlı dönemine tarihlenen yapı, tek kubbeli harim ve son cemaat mahalli içeren plan tipinde inşa edilmiştir. Kare planlı harim, sekizgen kasnak üzerine oturan bir kubbe ile örtülmüş; son cemaat mahalli ise üç yöne eğimli kırma çatıyla kapatılmıştır. Kuzey cephede yer alan son cemaat mahallinin ortasında sivri, yanlarda ise yuvarlak kemerli olmak üzere üç gözlü açıklık dikkat çeker. Bu açıklıkları taşıyan antik devşirme sütunlar ve sütun başlıkları, yapının özgün mimari karakterine katkıda bulunmaktadır. Duvar örgüsünde almaşık taş ve tuğla işçiliği görülmekte; özellikle doğu ve batı cephelerdeki yuvarlak kemerli pencerelerde düzenli bir kullanım söz konusu iken, cephenin bazı bölümlerinde tuğlaların düzensiz biçimde kullanıldığı da gözlemlenmektedir. Çalışmada, yapıya ilişkin yerinde yapılan incelemeler doğrultusunda detaylı mimari analizler gerçekleştirilmiş; tarihsel süreçte yapılan onarım müdahaleleri belgelenmiş ve benzer erken Osmanlı dönemi yapılarıyla karşılaştırmalı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu kapsamda, caminin tarihsel gelişimini anlamaya yönelik olarak restitüsyon dönemleme önerisi sunulmuştur.

Keywords

Behramkale Murat Hüdavendigâr Camii , Erken Dönem Osmanlı Mimarisi , Restitüsyon Dönemleme Önerisi , devşirme/ spolia , almaşık.

Ethical Statement

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm. Hakem Değerlendirmesi : Dış bağımsız. Çıkar Çatışması : Yazarlar çıkar çatışması bildirmemiştir. Finansal Destek : Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Thanks

Çalışmaya katkılarından dolayı Balıkesir Vakıflar Bölge Müdürlüğüne, Çanakkale Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna ve proje çalışma ekibine teşekkür ederim. Görseller, üzerinde çalışılarak geliştirilmiş ve makalede kullanılacak hale getirilmiştir.

A Chronological Evaluation of Conservation and Restoration Interventions in the Behramkale Murat Hüdavendigâr Mosque within its Historical Context

Abstract

This study aims to examine the architectural characteristics of the Murat Hüdâvendigâr Mosque, situated to the north of the ancient city of Assos, overlooking the plain and oriented towards the village of Behramkale, as well as to analyze the restoration interventions it has undergone throughout its historical process. In the Early Ottoman period, the mosque was constructed in a single-domed plan type with a forecourt (last congregation area). The square-plan prayer hall is covered by a dome set on an octagonal drum, while the forecourt is enclosed by a hipped roof sloping in three directions. On the northern façade, the forecourt features a tripartite arched entrance with a pointed arch in the center and round arches on the sides, supported by spolia columns and capitals from antiquity that add a distinctive character to the structure. The masonry combines alternating stone and brickwork, with the rounded-arch windows on the east and west façades displaying a regular pattern.
In contrast, other parts of the façade exhibit irregular brick arrangements. Within the scope of the research, detailed architectural analyses based on on-site observations were conducted, and the effects of restoration interventions were documented. Comparative evaluations with similar Early Ottoman structures were carried out. Accordingly, a restitution-based chronological proposal has been developed to better understand the mosque's historical transformation.

Keywords

Behramkale Murat Hüdavendigâr Mosque , Early Ottoman Architecture , Restitution Chronology Proposal , spolia , alternating masonry.

Ethical Statement

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise. Peer-review : Externally peer-reviewed. Conflict of Interest : The authors have no conflict of interest to declare. Grant Support : The authors declared that this study has no financial support.

Thanks

I would like to thank the Balıkesir Regional Directorate of Foundations, the Çanakkale Regional Board for the Protection of Cultural Assets, and the project work team for their contributions to this study. The images have been developed through editing and are now ready for use in the article.

References

• Akın, Günkut. Asya Merkezi Mekan Geleneği. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1993.
• Aktuğ, Kolay. İlknur, Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1999.
• Aktur, Hilal. “Spolia Use in Murad I Hüdâvendigâr Mosques in the Çanakkale Region”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 2019, 227- 272.
• Akurgal, Ekrem. Eski İzmir: Yerleşme Katları ve Athena Tapınağı, Ankara: 1983.
• Altıer, Semiha. “Denizlerden Duvarlara: Ayvacık’taki Osmanlı Dönemi Yapılarında Betimlenen Denizcilikle İlgili Grafitti Tasvirler”, Ayvacık Değerleri Sempozyumu 29-30 Ağustos 2008, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, No: 87.
• Altıer, Semiha. “Çanakkale ve Çevresindeki Bazı Türk Dönemi Yapılarında Görülen Denizcilikle İlgili Kazıma (Grafiti) Tasvirler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 2016, 1- 26.
• Altınok, Yıldız; Alpar, Bedri; Yaltırak, Cenk; Özer, Naşide. “6 Ekim 1944 Edremit Körfezi- Ayvacık Depreminin Makrosismik Değerlendirilmesi”, İstanbul Yerbilimleri Dergisi, (İstanbul: 2012), 41- 53.
• Aslanapa, Oktay. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. yüzyıl). İstanbul: Milli Eğitim Yayınları, 1977.
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1986.
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1990.
• Ayverdi, Ekrem Hakki, Yuksel, I Aydin, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi. (İstanbul: Fetih Cemiyeti, 1976.
• Batur, Afife. Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine (On the alternatively constructed wall in Ottoman mosques). Anadolu Sanatı Araştırmaları 2. İstanbul, 1970. 135- 217.
• Binan, Demet. “Tek Yapı Ölçeğinde Uygulama Ödüllerinde Ölçütler Deneyimler”, Tarihe Saygı Yerel Koruma Ödülleri, İzmir: 2017, İzmir Büyük Şehir Belediyesi Yayını, 70-73.
• Boran, Ali. “Hüdâvendigâr Camii/ Çanakkale’nin Ayvacık ilçesine bağlı Behramkale köyünde bulunan bir erken dönem Osmanlı camisi.”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XVIII, (İstanbul: 1998). 287.
• Bozer, Rüstem. Ahşap Sanatı. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, (Mimarlık ve Sanat) 2. Editörler: A. U. Peker- K. Bilici. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2006, 533- 541.
• “Voyage Pittoresque de la Grece,” son güncelleme 28 Ocak, 2025, https://archive.org/details/gri_33125008279693 Böhlendorf- Arslan, Beate. Bizans Döneminde Ayvacık Yöresi. Ayvacık Değerleri Sempozyumu 29-30 Ağustos 2008, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları No: 87.
• Clarke, Joseph Thacher; Bacon, Francis H.; Koldewey, Robert. Clarke. Investigations at Assos. Expedition of the Archeological Institute of America; Drawing and Photograps of the Building and Objects Discovered During the Excavations of 1881, 1882, 1883. ( Part I- V). London; 1902-1921. son güncelleme 28 Ocak, 2025, https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/clarke1902?ui_lang=eng
• Choiseul-Gouffiier, Marie Gabriel Florent Auguste de. Voyage pittoresque de la Grèce, Paris, J.-J. Blaise M.DCC.LXXXII, [=1782]. https://tr.travelogues.gr/collection.php?view=117 Son Güncelleme 19 Ağustos, 2015.
• Çanakkale Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü Arşivi.
• Demiriz, Yıldız. (1977). XIV. Yüzyılda Ağaç İşleri. Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. yüzyıl). Hazırlayan: Oktay Aslanapa, Ankara: MEB, l977, s. 61-71.
• Erken, Sabih. Türkiyede Vakıf Abideler Ve Eski Eserler II. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1977.
• Eyice, Semavi. Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul’da Palaiologos’lar Devri Anıtları. İstanbul: Turing, 1980.
• Eskici, Bekir. “Alçı Mihrablarda Yapım Yöntemleri ve Süsleme Teknikleri Üzerine Gözlemler.” (V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu’nda Sunulan Bildiriler, 19- 20 Nisan 2001. Ankara), 234 - 253.
• Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. London : Thames and Hudson, 1992.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Uygarlığı 1, Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık- Günsel Renda, İstanbul: Kültür Bakanlığı, 2004, 13- 27.
• Jevtic, Ivana. “Devşirme Malzemenin (Spolia) Yeniden Doğuşu: Antikçağ'dan Osmanlı'ya Anadolu'da Objelerin, Materyallerin ve Mekanların Sonraki Yaşamları”. Editörler: Suzan Yalman ve Ivana Jevtic. Istanbul, 10. Uluslararası Anamed Yıllık Sempozyumu, 2018, 3- 23.
• Karaçağ, Abdullah. “Alçı Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, (Mimarlık ve Sanat) 2. Editörler: A.U. Peker- K. Bilici. Ankara: T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006, 493- 505.
• Keskin, Esra, “Çorum İli ve Çevresinde Bulunan Bizans Dönem, Taş Eserleri”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Kuban, Doğan. Osmanlı Uygarlığı 2, Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık- Günsel Renda. İstanbul: Kültür Bakanlığı, 2004, 626- 697.
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın, 2007.
• Kuleli, Ayşe Esin. “Behramkale Murat Hüdâvendigâr Camii Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Raporları”. Çanakkale Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu, 2013.
• Kuleli, Ayşe Esin; Pfeıffer-Taş, Şule. “Emergence of the Istanbul Art Nouveau Style of Raimondo D’Aronco: The Transformation from the School of Industry to the Ministry of Forestry, Mining and Agriculture and The Janissary Museum”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 2022, 9/23, 55-94.
• Kuleli, Ayşe Esin. “Adilcevaz Ulu Camii, Mimari Özellikleri ve Tarihi Süreçte Dönüşümü”, Sanat Tarihi Dergisi, 2025, 34/1, 347-371.
• Kunt, Metin. Siyasal Tarih (1300- 1600). Türkiye Tarihi II, Osmanlı Devleti 1300-1600. Metin Kunt- Suraiya Faroqhi- Hüseyin G. Yurdaydın- Ayla Ödekan. Yayın Yönetmeni: Sina Akşin, İstanbul: 1995.
• Kuran, Apdullah. İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Camii. Ankara: ODTÜ. Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1964.
• Kuran, Apdullah. The Mosque in Early Ottoman Architecture. Chicago: University of Chicago, 1968.
• Mango, Cyril. Bizans Mimarisi. Ankara: 2006.
• Murat Hüdavendigar Camii, Behram, Erişim 04 Nisan, 2025.
• https://kulturenvanteri.com/yer/hudavendigar-cami/#17.1/39.492138/26.336939 Nalbant, R. Z. “Ankara Arslanhane Camii Minber ve Mihrap Süslemeleri”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ankara, 2006.
• Ousterhout, Robert. Bizans'ın Yapı Ustaları. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Öney, Gönül. Beylikler Devri Sanatı, XIV. – XV. Yüzyıl (1300- 1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Ötüken, Yıldız. “İstanbul Kiliselerinin fetihten Sonra Yeni Görevleri, Banileri ve Adları”. Hacettepe Üniversitesi, Beşeri Bilimler Dergisi 10/ 2. Ankara, 71- 84.
• Raynaud, Marie-Patricia. Corpus of the Mosaics of Turkey. Volume I. Xanthos, Part 1, The East Basilica. Bursa: Uludağ Üniversitesi Mozaik Araştırmaları, 2009.
• Serdaroğlu, Ümit. Behramkale, ASSOS. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995.
• Sevim, Mustafa, Gravürlerle Türkiye, In Gravures IV, Anadolu 1. Ankara: 1996.
• Texier, Charles, Description de I’Asie Mineure. Cilt 3. Paris, 1849.
• Tezcan, Hülya. Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi. İstanbul: Turing, 1989.
• Yalman, Suzan ve Jevtic, Ivana. (ed). “Devşirme Malzemenin (Spolia) Yeniden Doğuşu: Antikçağ'dan Osmanlı'ya Anadolu'da Objelerin, Materyallerin ve Mekanların Sonraki Yaşamları”. Editörler: Suzan Yalman ve Ivana Jevtic, Istanbul, 10. Uluslararası Anamed Yıllık Sempozyumu, 2018.
• Yavaş, Alptekin. Ayvacık Tuzla ve Behramkale’deki Hüdâvendigâr Eserleri. Ayvacık Değerleri Sempozyumu 29-30 Ağustos 2008, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları No: 87.
• Yürekli Görkay, Zeynep. “Osmanlı Mimarisinde Aleni Mimari Devşirme Malzeme: Gazilerin Alamet- i Farikası”. Gelenek, Kimlik, Bireşim, Kültürel Kesişmeler ve Sanat, Günsel Renda'ya Armağan, Ankara: 2011, 273- 282.