Osmanlı İstanbul’unda Midye ve İstiridyenin Serencamı

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 409 - 447, 30.05.2024

Kurtuluş Demirkol

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1448322

Öz

Bu makalede Osmanlı İmparatorluğu’nda midye ve istiridye sosyo-ekonomik ve sos-yo-kültürel açıdan incelenmiştir. İstanbul’da kadim zamanlardan 20. yüzyılın başları-na kadar en fazla midye ve istiridye yatakları Haliç’te yer almaktadır. 1908 yılında Haliç’te çevre kirliliğinden dolayı midye ve istiridye avcılığı yasaklanmıştır. İstan-bul’un diğer sularında midye ve istiridye avcılığı devam etmiştir. Ayrıca, makale dini inancın yemek kültürü üzerindeki etkisini İmparatorluktaki farklı inanca sahip halkla-rın midye ve istiridye tüketimi üzerinden ortaya koymaktadır. Midye ve istiridye İm-paratorluğun Hristiyan ahalisi tarafından bol miktarda tüketilmektedir. Müslüman ahali ise midye, istiridye ve benzeri deniz kabuklularına rağbet göstermemektedir. Osmanlı’da midye ve istiridye ile ilgili en temel sorun kaçak avcılıktır. Kaçak ve kont-rolsüz avcılık, midye ve istiridye popülasyonunun azalmasına hatta son bulmasına neden olmuştur. Kaçak avcılığın önüne geçmek için 1871 yılında ilk defa Midye ve İstiridye Nizamnamesi yayımlanmıştır. Osmanlı yöneticilerinin hür iradesiyle hazırla-nıp yayımlanan Midye ve İstiridye Nizamnamesinin temel kaygısı midye ve istiridye popülasyonunun devamını sağlamaktır. Deniz ürünlerinden alınan vergi gelirleri önce Rüsum-ı Sitte İdaresine sonrasında bu kurumun lağvedilmesiyle onun yerine ikame edilen Düyun-ı Umumiye İdaresine bırakılmıştır. Böylelikle Osmanlı Devleti içinde midye ve istiridyenin de yer aldığı deniz ürünleri üzerinde tek söz sahibi olma özelli-ğini kaybetmiştir. Düyun-ı Umumiye İdaresinin etkisiyle 1882 yılında hazırlanan ve yürürlüğe giren Saydiye ve Balıkhane nizamnamelerinin midye ve istiridye ile ilgili maddelerindeki temel kaygı ise vergi gelirleridir. Bu durum, 19. yüzyılın sonunda kolera salgını nedeniyle, midye, istiridye ve benzeri deniz ürünlerinin tüketimi yasak-landığında Düyun-ı Umumiye İdaresinin tepkilerinde açıkça görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Midye ve İstiridye, İstanbul, Haliç, Kaçak Avcılık, Deniz Ürünleri

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA) Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO.), 377/28264.
• Cevdet Bahriye (C.BH.), 263/12148.
• Cevdet Evkaf (C.EV.), 375/19031.
• Cevdet İktisad (C. İKTS.), 8/364.
• Cevdet Maliye (C.ML.), 268/10998.
• Cevdet Sıhhiye (C.SH.), 18/857.
• Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.), 17/49.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1239/1; 2617/52.
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD.), 323/19.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT.), 283/14; 283/17; 717/91; 721/87.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.), 2923/6.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL.), 298/12099.
• İrade Şehremaneti (İ.ŞE.), 4/13.
• İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD.), 22/928.
• Mâliye Nezâreti (ML.EEM.), 1035/4.
• Meclis-i Vala Evrakı (MVL.), 190/13; 423/39; 1033/31.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 48/31.
• Sadaret Divan Mukavelenameler (A.DVN.MKL.), 21/12; 10/17.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evrakı (A.MKT.NZD.), 236/46.
• Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.), 594/18. 595/34; 597/8.
• Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.), 2404/26; 320/31; 2550/3; 346/17; 552/7; 555/33.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.), 293/13.
• Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.), 600/113.
• Basılı Kaynaklar Düstûr, 1. Tertip, 2. Cilt, Matbaa-i Âmire, 1289, s. 609.
• Düstûr, 1. Tertip, 2. Cilt, Zeyl, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1299, s. 122-131.
• Düstûr, 1. Tertip, 3. Cilt, Zeyl, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1300, s.113-118.
• Araştırma ve İnceleme Eserler Ayar, M. (2007). Osmanlı Devletinde Kolera İstanbul Örneği (1892-1895). Kitabevi.
• Bacqué-Grammont, J.-L. (2013). Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde İstanbul İstiridyeleri ve İstiridyecileri. F. M. Emecen & İ. Keskin & Ali Ahmetbeyoğlu (Eds.), Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı C. I. (s. 241-248). Timaş.
• Barkan, Ö. L. (1979). İstanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defterleri. Belgeler, 10(13), 1-380.
• Bilgin, A. (2004). Osmanlı Saray Mutfağı (1453-1650). Kitabevi.
• Bilgin, A. (2008). Klasik Dönem Osmanlı Saray Mutfağı. A. Bilgin & Ö. Samancı (Eds.), Türk Mutfağı (s. 71-91). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bilgin, A. (2010-2011) Osmanlı Döneminde İstanbul Mutfak Kültürü. Akademik Araştırmalar Dergisi, (47-48), 229-245
• Boudan, C. (2006). Mutfak Savaşı Damak Zevkinin Jeopolitiği (Çev. Y. Avunç). Ayrıntı Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Âli. (1975). Mevâ’idü’n-Nefâis fi Kavâ’idi‘l-Mecâcilis (Çev. C. Yener). Hünkâr Kitabevi.
• Gerlach, S. (2007) Türkiye Günlüğü 1577-1578 (Cilt 3) (Çev. T. Noyan; ed. K. Beydilli). Kitap Yayınevi.
• Gökyay, O. Ş. (1985). Sohbetnâme. Tarih ve Toplum, (14), 56-64.
• Demir, Ş. (2022). Âfâk ve İmdâdü’l-Midâd Mecmualarının Çeviri Yazıya Aktarılması ve Değerlendirilmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Deveciyan, K. (2006). Türkiye’de Balık ve Balıkçılık (Çev. E. Üyepazarcı). Aras Yayıncılık.
• Doğan, A. (2015a). İki Büyük İmparatorluk Başkenti İstanbul’da Balık, Balıkçılık ve Balık Tüketimi. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Balık Kitabı (s. 205-235). Kitabevi.
• Doğan, A. (2015b). Rumelifeneri’nde Balıkçılık. . E. Gürsoy Naskali (Ed.), Balık Kitabı (s. 153-204). Kitabevi.
• Evliya Çelebi b. Derviş Muhammed Zıllî (1996). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu - Dizini. (I. Kitap) (Haz. O. Ş. Gökyay). Yapı Kredi Yayınları.
• Işın, P.M. (2018). Avcılıktan Gurmeliğe Yemeğin Kültürel Tarihi. Yapı Kredi Yayınları.
• İpşirli, M. (1992). Bilâd-ı Selâse. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Cilt 6, s.151-152).
• Mammadli, B. (2013). Yahudilikte Beslenme Kuralları (Kaşerut) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Uludağ Üniversitesi.
• Özdemir Gümüş, Ş. (2019). Osmanlı Sularında Balık Avcılığı, Kitap Yayınevi.
• Pamuk, Ş. (2002). Kuruş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Cilt 26, s.458-459).
• Samancı, Ö. (2006). 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Elitinin Yeme-İçme Alışkanlıkları. S. Faroqhi & C. K. Neumann (Eds.), Soframız Nur, Hanemiz Mamur, Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak (s.185-207). Kitap Yayınevi.
• Samancı, Ö. (2008). Sultan II. Abdülhamit’in Sofrasındaki Balıklar. Yemek ve Kültür (11), 150-154.
• Şair Leyla Saz Hanım. (2000). Anılar, 19. Yüzyılda Saray Haremi, Cumhuriyet Kitapları.
• Şakiroğlu, M. H. (1993). Cezâyir-i Bahr-i Sefîd. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA) (Cilt 7, s. 500-501). Ünver, A. S. (1952). Fatih Devri Yemekleri, İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü.
• Ünver, A. S. (1995). İstanbul Risaleleri 3, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Yarcı, G. (2009). Osmanlıda Avcılık Yasaları. Acta Turcica, Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, (1), 123-152.
• Yerasimos, M. (2005). 500 Yıllık Osmanlı Mutfağı, Boyut Yayın Grubu.
• Yerasimos, M. (2008). Osmanlı Döneminde Rum Mutfakları. A. Bilgin & Ö. Samancı (Eds.), Türk Mutfağı (s. 219-229). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yerasimos, M. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yemek Kültürü. Kitap Yayınevi. Yerasimos, S. (2002). Sultan Sofraları. Yapı Kredi Yayınları.
• İnternet Kaynakları Kubbealtı Lugatı. http://lugatim.com/